Προμηθέας- Ο ευεργέτης της ανθρωπότητας

[[ δαμ-ων ]]

Ένας από τους ωραιότερους μύθους της αρχαίας ελληνικής παράδοσης, είναι ο μύθος του Προμηθέα, του Τιτάνα, που πρόσφερε τη γνώση στον άνθρωπο και του έδειξε το δρόμο για τον πνευματικό Όλυμπο. Ο μεγάλος μας τραγωδός Αισχύλος έγραψε μία τριλογία, τις θαυμάσιες τραγωδίες: “Προμηθεύς Πυρφόρος”, “Προμηθεύς Δεσμώτης” και “Προμηθεύς Λυόμενος”, από τις οποίες διασώζεται ολόκληρη μόνον η δεύτερη, δηλ. ο “Προμηθεύς Δεσμώτης” που συμβολικά μιλάει για την εγκλωβισμένη στην ύλη ανθρώπινη ψυχή και την εξέλιξή της πάνω στη γη.
Προμηθέας είναι αυτός που προμήθευσε τον άνθρωπο με νόηση, το “πυρ” των θεών.

Ο Μ ύ θ ο ς
Στην αρχαιοελληνική παράδοση ο Προμηθέας ήταν γιος της Τιτανίδας Θέμιδας ή της μάνας της, της Γης, ενώ δεν αναφέρεται το όνομα του πατέρα του. Ο Αισχύλος στις τραγωδίες του μας αναφέρει σαν πατέρα του Προμηθέα τον Ιαπετό. Είχε αδελφό τον Άτλαντα και ήταν για άλλους γιος Τιτάνα και για άλλους Τιτάνας ο ίδιος. Στην Τιτανομαχία συντάχθηκε με τον Δία, και με τις συμβουλές του οι θεοί νίκησαν γεμίζοντας τα Τάρταρα με κορμιά των Τιτάνων. Μετά τη νίκη, με τη συνεργασία του Προμηθέα, ο Δίας μπόρεσε να αναγνωριστεί απ’ όλους σαν βασιλιάς του ουρανού. Με τις υπηρεσίες του, ο βασιλιάς των θεών μπόρεσε να φέρει στον κόσμο την κόρη του, όταν ο Προμηθέας με ένα τσεκούρι χτύπησε την κεφαλή του Δία, απ’ όπου πετάχτηκε πάνοπλη παρθένα η Αθηνά.
Όταν ο Δίας νίκησε τους εχθρούς του κι ανέβηκε στο θρόνο του πατέρα του, κάλεσε τους θεούς και τους μοίρασε τιμές κι εξουσίες, στον καθένα ανάλογα με τη δύναμή του και με τη σοφία του. Για τους ανθρώπους δεν σκέφτηκε τίποτα κι αρκέστηκε να πει πως άμα ξεκληριστεί το γένος τους, αυτός θα πλάσει νέο. Τότε ο Προμηθέας ήταν ο μόνος που αντιτάχτηκε φανερά σ’ αυτή την απόφαση του βασιλιά των θεών. Κι όχι μόνο αντιτάχτηκε αλλά και, ενεργώντας με πολλή τόλμη και σοφές προβλέψεις, πέτυχε να λυτρώσει τους ανθρώπους από τον αφανισμό.
Έτσι, από τότε έβαλε μέσα στο νου των ανθρώπων πολλές ελπίδες και έκανε με αυτές να μη βλέπουν πια σε κάθε βήμα το χαμό τους. Ύστερα τους έφερε τη φωτιά, που αποδείχτηκε « κοινό ωφέλημα για τους θνητούς», « μεγάλη ευκολία και δάσκαλος κάθε τέχνης». Μερικοί μάλιστα είπαν πως ο Προμηθέας δεν περιόρισε ως εδώ τις ευεργεσίες του στους ανθρώπους, αλλά έκατσε ο ίδιος και τους δίδαξε τις τέχνες και τις επιστήμες. Ως τότε, έλεγαν, οι άνθρωποι ζούσαν χωρίς φρόνηση, έβλεπαν και δεν έβλεπαν, άκουαν και δεν άκουαν, ήταν σαν μορφές βγαλμένες μέσα από όνειρα, έσερναν τη ζωή τους στην τύχη, δεν είχαν σπίτια, δεν δούλευαν το ξύλο, κατοικούσαν μέσα στις τρύπες της γης τις ανήλιαγες, σαν τα μυρμήγκια. Σημάδια του χειμώνα και του καλοκαιριού, του καρπίσματος και της σοδειάς δεν είχαν, κάθε τους πράξη ήταν δίχως γνώση. Σαν τους πήρε στην προστασία του ο Προμηθέας, ο ίδιος τους δίδαξε τις ανατολές και τις δύσεις των άστρων, τους αριθμούς και τα γράμματα, πρώτος αυτός ζευγάρωσε τα καματερά στο αλέτρι, έδεσε τ’ άλογα στο άρμα, επινόησε τα πλεούμενα, τα φάρμακα για τις αρρώστιες, τις προβλέψεις για το μέλλον και τα κρυμμένα στα βάθη της γης «ωφελήματα», το χαλκό, το σίδηρο, τον άργυρο και τον χρυσό. Και όπως έλεγαν με ένα λόγο, « όλες οι τέχνες ήταν από τον Προμηθέα».
Στις ιστορίες γι’ αυτό τον Τιτάνα πολλοί προχωρούσαν ακόμα πιο πέρα. Γι’ αυτούς ο Προμηθέας δεν ήταν μόνο ο μεγάλος φίλος και ευεργέτης του ανθρώπινου γένους, αλλά και ο δημιουργός του. Και μάλιστα όχι μόνο επειδή ήταν πατέρας του Δευκαλίωνα, του πρώτου θνητού βασιλιά πάνω στη γη, που έγινε γενάρχης των Ελλήνων και όλων των ανθρώπων, αλλά επειδή τους είχε πλάσει με τα ίδια του τα χέρια. Έλεγαν πως ο Προμηθέας, με τη συνεργασία της Αθηνάς, είχε πλάσει τους ανθρώπους από πηλό και φωτιά και τους είχε δώσει μορφή παραπλήσια με τη μορφή που είχαν οι θεοί.
Άλλοι πάλι έλεγαν πως τον καιρό που στον κόσμο υπήρχαν μόνο αθάνατα όντα, όχι όμως και θνητά, οι θεοί έπλασαν τις μορφές όλων των ζώων στη γη από χώμα και φωτιά και ύστερα πρόσταξαν τον Προμηθέα και τον αδελφό του Επιμηθέα να αναλάβουν να τα εξοπλίσουν με δυνάμεις κατάλληλες για το καθένα, ώστε να μπορέσουν να επιζήσουν. Τότε ο Προμηθέας είπε στον αδελφό του να κάνει την διανομή, και ύστερα αυτός να επιθεωρήσει για να δει αν έγιναν όλα όπως έπρεπε. Μα ο Επιμηθέας ξεχάστηκε με τη δουλειά του, ξόδεψε σπάταλα όλες τις φυσικές δυνάμεις για τα άλλα ζώα και στο τέλος δεν είχε να δώσει τίποτα στον άνθρωπο. Όταν είδε ο Προμηθέας τον άνθρωπο γυμνό από φυσικές δυνάμεις κι ανυπεράσπιστο, σκέφτηκε, έτρεξε στο εργαστήρι του Ήφαιστου και της Αθηνάς κι έκλεψε τη φωτιά και μαζί όλες τις σχετικές τέχνες, ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος με αυτά τα όπλα να επιβιώσει. Γι αυτή του την πράξη ο Προμηθέας καταδικάστηκε αργότερα από τους θεούς.
Για τις σχέσεις του Προμηθέα με τον Δία, άλλοι είπαν πως είχαν από την αρχή εξέλιξη διαφορετική. Έτσι έλεγαν πως μετά την Τιτανομαχία, όταν οι θεοί και οι άνθρωποι μαζεύτηκαν στη Μηκώνη, την κατοπινή Σικυώνα, για να ορίσουν τα δικαιώματα καθενός, ο Προμηθέας, που η φύση του τον έσπρωχνε στην πονηριά, έβαλε στο νου του να ξεγελάσει τον Δία. Γι’ αυτό πήρε ένα βόδι, το έσφαξε, το έγδαρε, το κομμάτιασε, έκοψε και το τομάρι στα δύο, ύστερα τύλιξε με το ένα κομμάτι όλα τα ψαχνά, με το άλλο τα λίπη και τα κόκαλα, και τα έβαλε μπροστά στον Δία, προτείνοντάς του να διαλέξει. Ο Δίας κατάλαβε το σχέδιο του Προμηθέα, καμώθηκε όμως πως δεν ήξερε, πήρε το σακί με τα λίπη και τα κόκαλα κι άφησε το άλλο με τα ψαχνά. Τότε ο Προμηθέας τα πρόσφερε στους ανθρώπους, κάνοντας έτσι την αρχή στη συνήθεια να τρώνε οι άνθρωποι τα ψαχνά από τα ζώα της θυσίας και να καίνε τα λίπη και τα κόκαλα για προσφορά στους θεούς. Όμως ο Δίας οργίστηκε πολύ με τον Προμηθέα και με τους προστατευόμενούς του, τους ανθρώπους,
και γι’ αυτό για τους ανθρώπους σκέφτηκε κακά φριχτά,
κι έτσι τη φωτιά τους πήρε, μα ο γιος του Ιαπετού
για τον άνθρωπο την κλέβει από τον Δία το σοφό
μέσα σε καλάμι κούφιο κι από το θεό κρυφά.
Κι ο νεφεληγερέτης χολιασμένος είπε του:
« Γιέ του Ιαπετού, που ξέρεις όλα τα τεχνάσματα,
χαίρεσαι που μου’ χεις κλέψει τη φωτιά, γελώντας με,
πάθημα για σένα μέγα και για τους μελλούμενους.
Γιατί εγώ σ’ αυτούς θα δώσω συφορά για τη φωτιά,
Και μ’ αυτή θα φχαριστιούνται, συφορά αγκαλιάζοντας ».
Έτσι ο Δίας πρόσταξε τον Ήφαιστο να πλάσει από χώμα και νερό την Πανδώρα, γυναίκα με μορφή θεάς. Ύστερα οι θεές τη στόλισαν, καθεμιά με τα δικά της χαρίσματα, και την έστειλαν στους ανθρώπους μαζί με ένα πιθάρι γεμάτο συμφορές. Η Πανδώρα, μην ξέροντας τι έχει το πιθάρι, το ξεσκέπασε, οι συμφορές χύθηκαν έξω στον κόσμο κι από τότε
είν’ η γη κακά γιομάτη, κι είν’ γιομάτη η θάλασσα.
Πρόλαβε μόνο να σκεπάσει το πιθάρι και να κρατήσει την ελπίδα.
Πάνω σ’ αυτό έλεγαν ακόμα πως ο Δίας, όταν οι άνθρωποι του μήνυσαν την κλοπή της φωτιάς, αποφάσισε να τους χαρίσει ένα φάρμακο, που θα τους γλίτωνε από τα γεράματα. Αυτοί που το παρέλαβαν, το φόρτωσαν σε ένα γάιδαρο. Ο γάιδαρος, βαδίζοντας μέσα στο λιοπύρι, δίψασε και στάθηκε σε μια βρύση να δροσιστεί λιγάκι. Εκεί όμως ένα μεγάλο φίδι διαφέντευε το νερό και δεν άφηνε το γάιδαρο να πιεί, παρά μόνο αφού πήρε για πληρωμή το φορτίο. Έτσι οι άνθρωποι έχασαν το φάρμακο για τα γεράματα, ενώ το φίδι από τότε κατάφερε να συνεχίζει τη ζωή του αλλάζοντας δέρμα.
Ο Δίας τιμώρησε τον Προμηθέα με τον πιο σκληρό τρόπο. Πρόσταξε τον Ήφαιστο, με βοηθούς το Κράτος και τη Βία, να τον αλυσοδέσουν πάνω σ’ έναν πάσσαλο, στην κορυφή του Καύκασου, στην μακρινή Ανατολή, στην άκρη του κόσμου. Ένας αετός από πάνω του ορμούσε και του έτρωγε το συκώτι, που τη νύχτα ξαναγινόταν, και την άλλη μέρα ο αετός το ξανάτρωγε. Αυτή η τιμωρία ήταν, καθώς έλεγαν, γιατί ο Τιτάνας εξαπάτησε τον Δία, είτε γιατί έκλεψε τη φωτιά, είτε γιατί επιθυμούσε να κάνει δική του την Αθηνά.
Ύστερα από τριάντα χρόνια έτυχε να περάσει από ’κει ο Ηρακλής, ο οποίος με το τόξο του πέτυχε τον αετό και έλυσε τα δεσμά του τιμωρημένου Προμηθέα. Έτσι λευτερώθηκε ο ευεργέτης των ανθρώπων, και σ’ αυτή την απελευθέρωση δεν εναντιώθηκε ο τιμωρός του Δίας. Ο Δίας δέχτηκε την απελευθέρωση με αντάλλαγμα την αποκάλυψη που του έκανε ο Προμηθέας, πως δεν έπρεπε να επιτρέψει την ένωση της Θέτιδας με θεό γιατί θα γεννιόταν γιός πιο δυνατός από τον Δία, που θα του έπαιρνε την εξουσία. Άλλη εξήγηση που έδιναν ήταν πως ήθελε να δοξαστεί ο γιός του ο Ηρακλής. Τέλος, είπαν, πως όταν ο Ηρακλής χτύπησε με ένα βέλος το πόδι του φίλου του του Κένταυρου Χείρωνα που έτσι βασανιζόταν χωρίς να πεθαίνει γιατί ήταν αθάνατος, ο Δίας έκανε την παραχώρηση να ανταλλάξει τη ζωή του Χείρωνα με τη ζωή του Προμηθέα, οπότε έγινε αυτός αθάνατος στη θέση του Κένταυρου. Τελικά ο Προμηθέας πήρε θέση δίπλα στους θεούς και λέγεται πως έγινε συμβουλάτορας του βασιλιά των θεών.