[[ δαμ-ων ]]Ο Βυζαντινός αυτός σοφός αγαπούσε με πάθος τη φιλοσοφία, που τον οδηγούσε στα δαιδαλώδη μονοπάτια της σκέψης, χωρίς να αμφισβητήσει ποτέ την χριστιανική του πίστη, την οποία, αντίθετα, θεωρούσε ότι ενίσχυε μέσα του τον στοχασμό του. Η μελέτη της φιλοσοφίας δεν απετέλεσε ποτέ μέσο απόδειξης ή απόρριψης της ιδέας του θείου για τον Ψελλό, αλλά αποκλειστικά και μόνον βοήθημα για την καλύτερη σύλληψή τους, όπως και στους αρχαίους Έλληνες στοχαστές.
Αποστασιοποιόταν συνειδητά απ΄ το θεολογικό σχολαστικισμό, ο οποίος με αφορισμούς προσπαθούσε να αντιμετωπίσει φιλοσοφία και επιστήμη, αγωνιώντας δήθεν για την καθαρότητα του θείου λόγου. Πίστευε στην ευρυμάθεια, διότι, ενώ παραδεχόταν ότι τα πάντα γύρω του ήταν δημιουργήματα του Θεού, υποστήριζε ταυτόχρονα ότι γνωρίζοντας ο άνθρωπος τη φύση πλησίαζε περισσότερο τον Θεό. Προσπάθησε να θέσει την φιλοσοφία και την επιστήμη στην υπηρεσία της θεολογίας.
Όπως αναφέρει ο ίδιος, πριν επιδοθεί στη σπουδή της φιλοσοφίας ήταν ερωτευμένος με τη ρητορική, αποφεύγοντας όμως την αστραφτερή και κούφια ρητορική.
Είχε τη γνώμη ότι η φιλοσοφία και η ρητορική, μόνη της η καθεμιά, δεν δίνει ολοκληρωμένη παιδεία στον άνθρωπο. Δεν εγκρίνει λοιπόν ο Ψελλός τη μονομερή αγωγή και αυτό είναι καταφανές στο πνεύμα, με το οποίο οργάνωσε τη λειτουργία του πανεπιστημίου της Πόλης, που του εμπιστεύτηκε ο Κων/νος Μονομάχος, ονομάζοντάς τον “Ύπατο των Φιλοσόφων”. Κορωνίδα είχε τη ρητορική του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Για τον πρώτο αναφέρει στα έργα του: «Ο Πλάτων είναι θείος, αλλά είναι δύσκολο να τον μιμηθεί κανείς. Ακόμα και ΄κείνα τα μέρη, που, επειδή είναι σαφή, μας φαίνονται εύκολα και προσιτά, είναι υψηλά και απόκρημνα».
Πολύτιμες πληροφορίες για τη σχέση του Ψελλού με την ελληνική παιδεία και ιδιαίτερα για τον προσανατολισμό του προς τον Πλάτωνα, μας δίνει το πρόγραμμα σπουδών, που οργάνωσε στο Πανεπιστήμιο. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι το πρόγραμμα αυτό, σχεδόν το ίδιο, εφαρμόστηκε αργότερα και στα Πανεπιστήμια της Δύσης.
Το πρόγραμμα διακρινόταν σε δύο κύκλους, τον πρώτο, τον κατώτερο, και το δεύτερο, τον ανώτερο. Στον πρώτο δίδασκαν: τη γραμματική, τη γλωσσολογία και φιλολογία, τη ρητορική και τη διαλεκτική, ως προεισαγωγή στη λογική άρθρωση του λόγου. Μετά τρία αυτά μαθήματα 9κύκλους μαθημάτων καλύτερα αφού λ.χ. γλωσσολογία και φιλολογία λογίζονταν σαν ένα μάθημα) το trivium όπως τα ονόμαζαν οι Δυτικοί, ο φίλος και συνεργάτης του Νικήτας χάραζε σαν ιχνογράφος μόνο το σκίτσο του πίνακα της παιδείας, που έπρεπε ν’ αποκτήσουν οι νέοι, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Ψελλός.
Στην πρώτη βαθμίδα του ανώτερου κύκλου δίδασκαν τέσσερα μαθήματα, το quadrivium των δυτικών, την αριθμητική, τη γεωμετρική, τη μουσική (με το πυθαγόρειο και πλατωνικό νόημα που διαπερνά τις αρμονικές, τις μαθηματικές σχέσεις που διέπουν το σύμπαν), και την αστρονομία.
Ήταν ζωηρή η σχέση, η ταύτιση θα μπορούσαμε να πούμε, του τμήματος αυτού με το πρόγραμμα σπουδών που αναπτύσσει ο Πλάτων στην “Πολιτεία” του. Αυτό το πρόγραμμα που προόριζε για τους άριστους εκείνους νέους που θα ακολουθούσαν τη διαλεκτική πορεία, η οποία τέρμα της είχε τη θέα των ιδεών.
Με τα τέσσερα αυτά μαθήματα οι σπουδαστές μυούνταν στη φιλοσοφία με κύρια πλέον θέματα τη λογική και τη φυσική του Αριστοτέλη. Αυτά τα δυο έδιναν τα θεμέλια της φιλοσοφικής σκέψης και προετοίμαζαν τους νέους για τη σπουδή των μεταφυσικών προβλημάτων. Ο Αριστοτέλης αποτελούσε το προπαρασκευαστικό στάδιο για τη μεταφυσική. Όμως στο πεδίο της μεταφυσικής έπαυε να είναι οδηγός ο Αριστοτέλης και γινόταν οδηγός ο Πλάτων και οι Νεοπλατωνικοί. Αλλά κι αυτοί δεν ήσαν οι τελικοί οδηγοί, γιατί στο ανώτατο αυτό στάδιο οι μεταφυσικές διδασκαλίες ανάγονταν στη θεολογία.
Τη σπουδαστική αυτή πορεία την εκφράζει σε βάθος ο ορισμός που έδωσε ο Ψελλός για την έννοια “μάθημα”. Ας θαυμάσουμε τον ορισμό αυτό, που δυστυχώς στην τεχνολογική μας εποχή έχουμε εντελώς ξεχάσει:
«Μάθημα είναι ψυχής τελείωσις και αναγωγή και προς το πρώτον αγαθόν άνοδος, ή επάνοδος».
Σε ολόκληρο τον ανώτερο κύκλο τη διδασκαλία είχε αναλάβει ο ίδιος ο Ψελλός. Διακρίνουμε, πράγματι, τον κεντρικό ρόλο που δίνεται στην ελληνική παιδεία στο πρόγραμμά του. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι αν και εραστής της αρχαιότητας, δεν ήταν ελληνολάτρης όπως αρκετά χρόνια αργότερα ο Πλήθων. Για τον Ψελλό, οι Έλληνες είναι οι προχριστιανοί, οι πρόδρομοι του Χριστιανισμού. Την ανθρώπινη σκέψη τη βλέπει στο σύνολό της σε πορεία προσανατολισμένη προς την τελειότητα. Την τελειότητα όμως που εκφράζεται, κατά την άποψή του, από τη χριστιανική διδασκαλία. Επειδή έτσι έβλεπε τα πράγματα, επέτρεψε στη σκέψη του να κινηθεί ελεύθερα μέσα στην αρχαία Ελλάδα σε όλα τα πεδία της, και να αναζητά, με το κριτήριο της τελειότητας που έθεσε, κάθε στοιχείο που ευνοεί τον προσανατολισμό της πορείας προς τον Χριστιανισμό. Από παντού τρυγούσε στοιχεία, αφού όλα έβρισκε, στο καθένα με το δικό του τρόπο, σημάδια της κίνησης προς την τελειότητα.
Με τον Ψελλό επιταχύνεται η βαθμιαία αφύπνιση των Βυζαντινών Ελλήνων. Οι όροι “Έλλην”, “ελληνικός” αρχίζουν να χάνουν το προβληματικό περιεχόμενο, που είχαν στους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου και που τους είχε δώσει η ταύτισή τους με τον ειδωλολάτρη και την ειδωλολατρεία κατά τη στρεβλή αντίληψη του χριστιανικού ιερατείου. Όλο και περισσότερο οι Βυζαντινοί αναθυμούνται και αναγνωρίζουν ότι ανήκουν «εις το τίμιον γένος των Ελλήνων».
Στον Ψελλό οφείλουν την ιστορική τους συνέχεια οι ιδέες του Πλάτωνα, τον οποίο είχε σε περίβλεπτη θέση, σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, όπως προκύπτει από τα σχόλιά του στο “Περί Ερμηνείας” του τελευταίου. Για τον Πλάτωνα διακηρύσσει τα ακόλουθα: «Ο Πλάτων είναι ο πιο μεγάλος νους που γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Η φιλοσοφία του είναι ασυναγώνιστη. Πρέπει να είμαστε ευχαριστημένοι αν καταφέρουμε να σταχυολογήσουμε κάτι από τους κρυμμένους θησαυρούς του».
συνεχίζεται)
1 σχόλιο:
Ο Μ. Ψελλός δίδασκε τα μαθηματικά στηριζόμενος στο Νικόμαχο, τον Ευκλείδη και τον Θέωνα. Ο Ρ. Tannery αναφέρει πως είχε ασχοληθεί και με τον Διόφαντο, όπως προκύπτει από ανέκδοτη επιστολή του. Από άλλες επιστολές του βγαίνει το συμπέρασμα ότι εκτός των άλλων δίδασκε και γεωμετρία (την εν γραμμαίς θεωρίαν). Εκτός των άλλων έργων του αναφέρεται και το επίτομο «Περί Αριθμών», το οποίο αναφέρεται στο χαμένο 7ο βιβλίο του Ιάμβλιχου, «Συναγωγή των Πυθαγόρειων Δογμάτων». Εγραψε και φυσικές πραγματείες. Σε επιστολή του αναφέρει ότι οι φθορές και οι γενέσεις της ύλης γίνονται από φυσικά αίτια και όχι από αόρατες και μυστικές δυνάμεις. Τούτη η θεώρηση τού έδωσε τη δυνατότητα να ερμηνεύσει τις μεταμορφώσεις της ύλης και τις αλλαγές της φύσης κάτω από τo πρίσμα ενός φυσικού νόμου.
Ανάμεσα στα έργα του που γεννήθηκαν με βάση τούτη την άποψη ήταν το «Επιλύσεις Φυσικών Ζητημάτων», στο οποίο περιέχονται και στοιχεία μετεωρολογίας. Επίσης, αξιόλογο έργο του είναι το «Περί Λίθων Δυνάμεως», στο οποίο περιέχονται και φυσικές ιδιότητες των ορυκτών. Σε άλλη επιστολή του, που απευθύνει στον τότε Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλλάριο, αναφέρεται στην παρασκευή του χρυσού. 'Εγραψε και αστρονομικά έργα, όπως το «Περί Μεγάλου Ενιαυτού», που εκδόθηκε από τον Ρ. Tannery το 1920 και το σωζόμενο «Περί της Κινήσεως του Χρόνου, των Κύκλων του Ηλίου και της Σελήνης, της Εκλείψεως Αυτών και της του Πάσχα Ευρέσεως».
Ο Ψελλός έγραψε ακόμη και μεικτές εργασίες. Στην πραγματεία του «Διδασκαλία Παντοδαπή», που επίσης σώζεται, περιέχονται 200 επιστημονικά θέματα πάνω στην αστρονομία, τη μετεωρολογία, την κοσμολογία, τη φυσική, τη βοτανική και τα μαθηματικά. Στο έργο του «Σύνταγμα Ευσύνοπτον εις τας Τέσσερας Μαθηματικάς Επιστήμας», εκτός από τις επιστήμες της Αριθμητικής, της Μουσικής, της Γεωμετρίας και της Αστρονομίας υπάρχουν και στοιχεία Μετεωρολογίας. To συγκεκριμένο έργο θεωρείται και το πρώτο ελληνικό μαθηματικό βιβλίο, που εκδόθηκε με τη μέθοδο της τυπογραφίας το 1532.
Στον Ψελλό, επίσης, αποδίδεται, αν και τούτο είναι μάλλον ανακριβές, το έργο «Περί Δαιμόνων». Ως φιλόσοφος ο Ψελλός δίνει έμφαση στο ρόλο της φύσης η οποία, δημιουργημένη από το Θεό, λειτουργεί σύμφωνα με αμετάβλητους νόμους. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση μένει πολύ λίγος χώρος για την ιδέα του θαύματος. Η «Χρονογραφία» του περιγράφει τα έτη 976-1078, με βάση τις προσωπικές του παρατηρήσεις. Ο Ψελλός παρουσιάζει τα γεγονότα ως αποτέλεσμα ισχυρών προσωπικών συγκρούσεων, συναισθημάτων και δολοπλοκιών, δίχως να αφήνει χώρο για τη Θεία Πρόνοια. Ως συγγραφέας ήταν σταθερά ατομιστής στην προσέγγισή του. Κοίταζε τον κόσμο από τη δική του οπτική γωνία, άλλοτε σοβαρά και άλλοτε ειρωνικά.
Γενικά στα γραπτά του κείμενα απέρριπτε τη συμβατική αισθητική του άσπρο-μαύρο, αν και εφάρμοσε τούτη τη μέθοδο στους πανηγυρικούς του Κωνσταντίνου Ι' και Μιχαήλ Ζ'. Προσπάθησε να πλάσει σύνθετες και αντιφατικές εικόνες, όπως ο Κωνσταντίνος Θ' στη «Χρονογραφία» του ή ο μοναχός Ηλίας στις επιστολές του. Οι ψυχολογικοί του χαρακτηρισμοί είναι πλούσιοι και πολυποίκιλοι, περιλαμβάνοντας ακόμη και το θέμα της σεξουαλικής επιθυμίας. Συνήθως αντιλαμβανόταν το παρελθόν όχι ως ροή γεγονότων, αλλά ως σειρά εικόνων, όχι μόνο των αυτοκρατόρων και των αυτοκρατειρών, αλλά επίσης των ευνοούμενων και των αγαπημένων τους. Ο Ψελλός υμνούσε τη φιλία και ο ίδιος ήταν πιστός φίλος. Ωστόσο, γνώριζε πως η κοινωνική πραγματικότητα του Βυζαντίου απαιτούσε συχνά συμβιβασμούς με τη συνείδηση και την ιδιότητα του χαμαιλεοντισμού.
Άφησε, επίσης, μια «εξήγηση» είκοσι δύο σελίδων και αρκετές επισκοπήσεις πάνω στα κύρια χαρακτηριστικά των «Χρησμών», μία από τις οποίες μάλιστα χρησιμοποίησε σε θεολογική πραγματεία του, προκειμένου να εξηγήσει ένα εδάφιο του Γρηγόριου Ναζιανζηνού.
Δημοσίευση σχολίου