Η δυναμική των επετείων και η συμβολή των ηρώων

Aπό τον Πολιτικό Μηχανικό Θεόδωρο Κ. Παπαϊωάννου

Μια επέτειος είναι συνήθως η αποθέωση του θριαμβικού κομφορμισμού. Το τιμώμενο γεγονός ψιμυθιώνεται από την τυποποιημένη κενολογία, παραποιείται από τον πληθωριστικό αίνο, συσκοτίζεται από τον πανηγυρικό κονιορτό. Είναι μια μέρα που προσεγγίζει τα όρια του εορταστικού καταναγκασμού. Και που στο τέλος μας αφήνει μια γεύση ευφροσύνης για την αργία και άπωσης για όλα τ΄ άλλα.
Ωστόσο η μέρα αυτή που «…τη στολίσαμε τόσο πολύ που φαγώθηκε από τα μαλάματα το πρόσωπο της…»{το μέσα σε εισαγωγικά δανείζομαι από το “Ημερολόγιο καταστρώματος Β.’’ του Γ. Σεφέρη},δεν παύει να είναι ένα πλατύσκαλο μέσα στη ροή του χρόνου: Μια μέρα που θεσμοθετήθηκε ως τελετουργία συλλογικής ιστορικής αναδρομής.
Με αυτά τα δεδομένα, η επέτειος είναι ένα έναυσμα για παρατηρήσεις πάνω στη σημασία της μνήμης, αλλά και γενικότερα πάνω στην αντίληψη του χρόνου που έχει διαμορφωθεί στη σύγχρονη κοινωνία.
Φαίνεται, πράγματι, από την πρώτη ματιά, ότι η σύγχρονη κοινωνία αποφεύγει τη μνήμη, όπως φαίνεται να αδιαφορεί και για την προοπτική. Και τα φαινόμενα είναι συναρτημένα με μία καθοριστική διαφοροποίηση που έχει επέλθει στη βίωση των διαστάσεων του χρόνου.
Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο του καθηγητή της κοινω¬νιολογίας Michael Maffesoli σε τεύχος από της εφημερίδας «Le Monde des Debats » το 1993, συνοψίζει την περιγραφή και την ερμηνεία του γεγονότος: Η περίοδος του μοντερνισμού, που επεφύλασσε μία ιδιαίτερη σημασία στην οπτική του μέλλοντος έχει λήξει. Η αισιόδοξη θεώρηση του ορθολογισμού ότι το μέλλον είναι αναπόδραστα ζευγμένο στην τροχιά της προόδου, έχει διαψευσθεί από τους παραλογισμούς της τεχνοκρατικής ανάπτυξης. Έτσι, από τη διακινδύνευση της καθυπόταξης ενός ασαφούς μέλλοντος, οι άνθρωποι μετατόπισαν το κέντρο βάρους τους στην άνεση της τακτοποίησης ενός απτού παρόντος. Και ασφαλώς αυτή η μετατόπιση συνδέθηκε με μιαν αξιόλογη ποιοτική αναβάθμιση της καθημερινότητας, με την πρωτόγνωρη έμφαση που δόθηκε σε θέ¬ματα που ως τότε θεωρούνταν ότι εγγράφονταν στην όλως επιπόλαιη επιφάνεια της ανθρώπινης ύπαρξης: στη μόδα, τη διακόσμηση, το φαγητό. Πολύ σύντομα όμως οδηγήθηκε στην υπερτροφική κυριαρχία του παρόντος επί των άλλων διαστάσεων του χρόνου: του παρελθόντος και του μέλλοντος. Η άμεση και ταχείας ανάλωσης απόλαυση έχει αναχθεί σε αξία αφ εαυτής και σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορεί να γίνει λόγος για έναν πολιτισμό ηδονισμού. Έναν πολιτισμό που, αγόμενος στην ακραία συνέπεια του, εκπίπτει σε μία άγονη ομφαλοσκόπηση του παρόντος.
Χωρίς μνήμη και χωρίς προοπτική, η σύγχρονη κοινωνία ισορροπεί σε μια ελάχιστη επιφάνεια, σαν στυλίτης. Μέσα σε ένα χώρο έρημο από σημεία αξιολογικής αναφοράς. Στερημένη και από το βάθος του παρελθόντος και από τους ορίζοντες του μέλλοντος.
Μέσα σ' αυτή τη μονοδιάστατη θεώρηση του χρόνου, η ιστορική συνείδηση αναιρείται. Το άτομο δεν αισθάνεται ως ενεργό στέλεχος ενός συγκροτημένου συνόλου που προωθεί μιαν εξελικτική πορεία, αλλά αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως παθητικό υποκείμενο μιας πραγματικότητας που διαμορφώνεται ερήμην του. Ένας κυνικός «ρεαλισμός» λειτουργεί ως άλλοθι για την παραίτηση του από το γίγνεσθαι.
Και ένας χαυνωτικός εφησυχασμός το περιβάλλει με την ολέθρια θαλπωρή τον χιονιού.
Και όλα αυτά, μπροστά στην επικίνδυνη ρευστότητα που έχει δημιουργήσει η κατάλυση πολιτικών και συνοριακών βεβαιοτήτων και μπροστά στη θελκτική κινητικότητα που προκαλεί η εγκατάλειψη των ιδεολογιών ως θεωρήσεων του κόσμου με το αίτημα της αποκλειστικής αλήθειας.
Μπροστά δηλαδή σε μια κορυφαία ιστορική στιγμή, όπου το μέλλον προβάλλει πλέον, όχι ως πεδίο εφαρμογής αιτιοκρατικών θεωρήσεων, αλλά ως κατηγορική επιταγή που απαιτεί τη συμμετοχή στη διαμόρφωση του, χωρίς δογματική αυταρέσκεια αλλά με πλουραλιστική ανεξιθρησκία.
Και ίσως αυτό το ηφαιστειογενές έδαφος που ήδη ευρίσκεται εν τη γενέσει του, να προσφέρεται να εποικισθεί από τα όνειρα μας. Κάτι τέτοιο όμως προϋποθέτει ως εργαλεία γεωμέτρησης τις επιτυχίες και τα λάθη, τις διαψεύσεις και τις εμπειρίες. Εργαλεία που μόνο η συνθετική θεώρηση του χρόνου μπορεί να σφυρηλατήσει.
Γιατί όπως έγραφε οT.S.Elliot, «ο παρών χρόνος και ο παρελθών χρόνος είναι και οι δύο παρόντες στον μέλλοντα χρόνο».
Και ας μην ξεχνάμε ότι η ακριβής σύλληψη της πραγματικότητας, αυτό που ονο-μάζουμε «αλήθεια» ετυμολογείται από το στερητικό άλφα και τη λήθη.
Ή, για να το διατυπώσουμε αντίστροφα, αλήθεια χωρίς μνήμη δεν νοείται.
Παρέλασαν απ΄ αυτό το blog πολλές ηρωικές μορφές που πρωταγωνίστησαν κατά την εποχή αυτή (1821-1829) του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Ίσως με αυτή την ευκαιρία πρέπει να προβληματισθούμε αν σήμερα έχουμε ανάγκη από ήρωες. Συνειρμικά ανακάλεσα στη μνήμη μου το θαυμάσιο βιβλίο του Μπέρλοτ Μπρέχτ «ο βίος του Γαλιλαίου» που είχα διαβάσει και είχα απολαύσει ως θεατρικό έργο. Το 1634 ο Γαλιλαίος γονατιστός μπροστά στους Ιεροεξεταστές για να σώσει τη ζωή του και να ολοκληρώσει το έργο του παρά την απόλυτη βεβαιότητα ότι η θεωρία του είναι αλάνθαστη και αποτελεί πλέον τον θεμελιακό φυσικό νόμο του Σύμπαντος προσπάθησε να την απαρνηθεί ως αιρετική, λαθεμένη δεχόμενος ότι η γη είναι ακίνητη και επίπεδη. Ύστερα αμέσως του ψιθύρισε ... "και όμως, κινείται’’. Τότε ακούει την πικρή κραυγή του αγαπημένου μαθητή του: «.. Αλίμονο στον τόπο που δεν έχει ήρωες!...» Και του αποκρίνεται: « Όχι. Αλίμονο στον τόπο που έχει ανάγκη από ήρωες…» . Κάτι ανάλογο μας λέει πριν περίπου 200 χρόνια και ο Γερμανός φιλόσοφος Friedrich Hegel: «... Δυστυχισμένος ο λαός που έχει ανάγκη από ήρωες…». Διέξοδο στην μαστιζόμενη σήμερα από καθολική κρίση ελληνική κοινωνία αποτελεί η αναζήτηση και ανακάλυψη κάποιας «μεσσιανικής» φυσιογνωμίας που θα δώσει ανακούφιση, ελπίδα, σιγουριά, «συνείδηση», «ταυτότητα». Έτσι εξηγείται η υπερψήφιση του Μ. Αλεξάνδρου κατά την ψηφοφορία που είναι σε εξέλιξη για την ανάδειξη της μεγαλύτερης φυσιογνωμίας όλων των εποχών.