[[ δαμ-ων ]]Τα περιεχόμενα του ασυνείδητου
Όπως αναφέραμε, το ασυνείδητο αποτελείται από δύο πλευρές: μία προσωπική και μία συλλογική.
Το προσωπικό ασυνείδητο αποτελείται από “ξεχασμένα”, απωθημένα και υποσυνειδήτως αντιληπτά υλικά όλων των ειδών.
Το συλλογικό ασυνείδητο είναι δυνατόν επίσης να διαιρεθεί σε περιοχές, οι οποίες σε μια σχηματική περιγραφή, μπορούν να θεωρηθούν η μια πάνω από την άλλη. Στην πραγματικότητα το συνειδητό περιβάλλεται από το ασυνείδητο. Προχωρώντας ακόμη περισσότερο ο Γιούγκ λέει:
« Σύμφωνα με την εμπειρία μου, αυτό που μπορεί να διεκδικήσει ο συνειδητός νους είναι μια σχετικά κεντρική θέση. Επίσης χρειάζεται να αποδειχθεί το γεγονός ότι η ασυνείδητη ψυχή του υπερβαίνει και κατά κάποιο τρόπο τον περιβάλλει πανταχόθεν. Τα ασυνείδητα περιεχόμενα τον συνδέουν με το παρελθόν διαμέσου ψυχολογικών καταστάσεων από τη μία και αρχέτυπων στοιχείων από την άλλη. Όμως εκτείνεται προς το μέλλον διαμέσου της διαίσθησης. »
Βέβαια, αν επιμείνουμε στην εικόνα της διαστρωμάτωσης, την οποία μπορούμε να οραματιστούμε ευκολότερα, πρέπει να εκλάβουμε ως πρώτη μας περιοχή εκείνη των συναισθημάτων, αλλά και των πρωτόγονων ενστίκτων, πάνω στα οποία μπορούμε μερικές φορές ν’ ασκήσουμε έναν ορισμένο έλεγχο και να επιβάλλουμε μια ορισμένη λογική τάξη. Η κάτω απ’ αυτήν περιοχή περιλαμβάνει τα περιεχόμενα που αναπηδούν κατευθείαν από το βαθύ, σκοτεινό κέντρο του ασυνείδητου, που δεν μπορούν ποτέ να γίνουν εντελώς συνειδητά και ξεσπούν φορτισμένα με τρομαχτική δύναμη, σαν ξένα σώματα, πάντοτε ακατανόητα και όχι πλήρως αφομοιώσιμα από το εγώ. Έχουν αυτόνομο χαρακτήρα και περιέχουν την ουσία όχι μόνον των νευρώσεων και των ψυχώσεων, αλλά και πολλών οραμάτων και παραισθήσεων των δημιουργικών ανθρώπων.
Συχνά είναι πολύ δύσκολο να διαφοροποιήσουμε τις διάφορες περιοχές και τα περιεχόμενά τους. Συνήθως εμφανίζονται σαν ένα είδος κράματος. Γιατί δε δικαιολογείται κανείς να συλλάβει τη συνείδηση σαν να βρίσκεται τοποθετημένη κάπου διαφορετικά από το ασυνείδητο. Όπως μας λέει ο Γιούγκ: « Εκείνο που μάλλον ισχύει, είναι πως η ψυχή αποτελεί ένα σύνολο συνειδητού και ασυνείδητου με διαρκώς μετατοπιζόμενα όρια. »
Το Αρχέτυπο και το Συλλογικό Ασυνείδητο
Ο όρος “αρχέτυπο” εμφανίζεται ήδη στον Φίλωνα τον Ιουδαίο σε σχέση με την Imago Dei ( Εικόνα του Θεού ) που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο. Τον βρίσκουμε επίσης στον Ειρηναίο, που λέει: « Ο δημιουργός του κόσμου δεν έπλασε αυτά τα πράγματα κατευθείαν από τον εαυτό του, αλλά τα αντέγραψε από αρχέτυπα έξω από τον εαυτό του ».
Ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης χρησιμοποιεί συχνά αυτόν τον όρο στα έργα του, όπου διαβάζουμε: “άυλα Αρχέτυπα”- “Αρχέτυπος λίθος”. Για τον Αγ. Αυγουστίνο ο όρος είναι σύμφωνος με την Πλατωνική “Ιδέα”.
Ο Γιούγκ έδωσε τον εξής ορισμό: « Το αρχέτυπο είναι ένα επιφανειακό στοιχείο, αυτό καθαυτό άδειο, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια προσχηματισμένη λειτουργία, μία a priori δυνατότητα της μορφής μέσα στην οποία εμφανίζεται η ιδέα. Δε μας κληροδοτούνται οι ιδέες αυτές καθαυτές, αλλά οι μορφές τους, οι οποίες κάτω από αυτό το πρίσμα είναι ακριβή ισοδύναμα των καθορισμένων τυπικών ενστίκτων. Τα αρχέτυπα, όπως και τα ένστικτα, δε γίνονται αντιληπτά μέχρις ότου εκδηλωθούν ».
Όπως ακριβώς κληρονομούμε τα φυσικά χαρακτηριστικά από τους γονείς και τους προγόνους μας, έτσι κληρονομούμε και τα αρχέτυπα από το υλικό του συλλογικού ασυνείδητου. Είναι μια κληρονομιά που μοιραζόμαστε με όλη την ανθρωπότητα.
Το αρχέτυπο, στην πραγματικότητα, είναι μια στάση του ενστίκτου τόσο έκδηλη, όσο και η παρόρμηση του ωθεί το πουλί να χτίζει μια φωλιά, και τα μυρμήγκια να οργανώνονται σε αποικίες.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινίσουμε τις σχέσεις ανάμεσα στα αρχέτυπα και τα ένστικτα.
Αυτό που ονομάζουμε ένστικτο, δεν είναι παρά ένας φυσιολογικός παλμός, αντιληπτός στις αισθήσεις. Όμως τα ένστικτα εκδηλώνονται και με φαντασιώσεις και φανερώνουν την παρουσία τους πολλές φορές αποκλειστικά μέσα από συμβολικές εικόνες. Αυτές ακριβώς οι εκδηλώσεις είναι τα αρχέτυπα.
Η προέλευσή τους δεν είναι γνωστή. Παρουσιάζονται και ξαναπαρουσιάζονται σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, ακόμα κι εκεί που δεν είναι δυνατό να εξηγήσουμε την παρουσία τους καταφεύγοντας στο συλλογισμό των μεταβάσεων από γενιά σε γενιά ή των φυλετικών διασταυρώσεων που προήλθαν από τις μεταναστεύσεις.
Τα αρχέτυπα διαθέτουν δική τους δυναμική κι ενεργούν με ένα δικό τους ειδικό τρόπο. Μπορούν μάλιστα την ίδια στιγμή να δίνουν- με τη συμβολική μορφή που τα χαρακτηρίζει- μια ερμηνεία γεμάτη από έννοιες και να παρεμβαίνουν σε μιαν ορισμένη κατάσταση με τις δικές τους παρορμήσεις και τα δικά τους διανοήματα. Από την άποψη αυτή λειτουργούν σαν συμπλέγματα. Πηγαινο-έρχονται όπως τους αρέσει και πολλές φορές εναντιώνονται στις συνειδητές μας προθέσεις ή τις διαφοροποιούν με τον πιο ενοχλητικό τρόπο. Όμως, ενώ τα ατομικά συμπλέγματα δεν ξεπηδούν παρά μόνο μέσα από προσωπικά ελαττώματα, τα αρχέτυπα δημιουργούν μύθους, θρησκείες, φιλοσοφίες, που επηρεάζουν και χαρακτηρίζουν έθνη κι ολόκληρες εποχές.
Είδαμε πως το συλλογικό ασυνείδητο, σαν δεξαμενή όλων των αρχέτυπων, περιέχει κάθε ανθρώπινη εμπειρία αρχίζοντας από τις πρώτες μέρες της ανθρωπότητας. Ασφαλώς δεν πρόκειται για δεξαμενή νεκρού υλικού. Αντίθετα εκεί μορφοποιούνται τα πλαίσια της συμπεριφοράς και των αντιδράσεων. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά την καταγωγή των αρχέτυπων, βρισκόμαστε ακόμη στο σκοτάδι, η φύση τους παραμένει ανεξερεύνητη. Αρχίζουμε να τα μαθαίνουμε μόλις εκδηλώνονται σαν εικόνες της ψυχής μας, δεν πρέπει όμως να κάνουμε το λάθος να θεωρήσουμε πως αυτές οι εικόνες είναι αυτά καθαυτά τα αρχέτυπα.
Το αρχέτυπο μπορεί να συγκριθεί πιο καλά με τη “ρίζα- ιδέα” ή την “ασύλληπτη ιδέα” που ενώ υπάρχει, δεν έχει ντυθεί ακόμη με υλική μορφή. Ισχύει ό,τι και για την ιδιότητα της κρυσταλλοποίησης που είναι “εν δυνάμει” παρούσα σ’ ένα χημικό διάλυμα πριν πραγματοποιηθεί το φαινόμενό της. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η δύναμη προϋπάρχει, αλλά την αναγνωρίζουμε από την έκφρασή της σε υλική μορφή. Το ίδιο ισχύει και για τα αρχέτυπα. Η μορφή υπάρχει “εν δυνάμει” πριν μορφοποιηθεί το ψυχικό περιεχόμενο. Στην βαθύτερη έννοιά του το αρχέτυπο είναι αμετάβλητο, αλλά μπορεί να αποκαλύπτεται στον καθένα με διαφορετικούς τρόπους.
Τα αρχέτυπα παίζουν καθοδηγητικό ρόλο κρυμμένα σ’ ένα τμήμα της ανθρώπινης ψυχής, είναι πεδία και κέντρα δύναμης που ταξινομούν οτιδήποτε βυθιστεί στο ασυνείδητο. Οι δραστηριότητές τους βρίσκονται έξω από το πεδίο της συνείδησης, εξασκούν όμως σημαντική επιρροή σε ό,τι κάνουμε ή ό,τι αποφεύγουμε να κάνουμε.
Η Γιολάντε Τζάκομπ μας λέει: « Ασφαλώς, όλες οι εκφράσεις της ζωής, όσο βρίσκονται μέσα σε τυπικά ανθρώπινα πλαίσια, βυθίζονται σ’ ένα αρχετυπικό θεμέλιο, ανεξάρτητα από το αν εκδηλώνονται στο βιολογικό, ψυχοβιολογικό ή νοητικό επίπεδο. »
Τα αρχέτυπα πρέπει να διαφοροποιούνται από τα προσωπικά σύμβολα, γιατί ανήκουν στο “συλλογικό ασυνείδητο”, και μ’ αυτή την έννοια υπερβαίνουν τα όρια της προσωπικής εμπειρίας κάθε ανθρώπου. Τα αρχέτυπα δεν εμφανίζονται συχνά. Οι αρχετυπικές εικόνες είναι περιορισμένες σε αριθμό κι αντιστοιχούν στον σχετικά περιορισμένο αριθμό των βασικών και τυπικών ανθρώπινων καταστάσεων που είναι ριζωμένες σε ό,τι κοινό έχουν οι άνθρωποι μεταξύ τους. Τα αρχέτυπα τα συναντά κανείς στη βαθιά θρησκευτική σκέψη, στη φιλολογία, που αντέχει στη φθορά του χρόνου, και στην τέχνη, που αντλεί την έμπνευσή της από τα βάθη του ανθρώπινου ψυχισμού. Όταν εμφανίζονται, ενσωματώνονται αρμονικά στην ανάπτυξη του “εγώ” του ατόμου. Οι αρχετυπικές εικόνες δεν κληρονομούνται σαν τέτοιες.
« Δεν είναι στενά καθορισμένες στατικές φιγούρες, αλλά ασυνείδητες κληρονομικές προδιαθέσεις για ορισμένες αντιδράσεις » μας λέει ο Γιούγκ.
Γίνονται συνειδητές όποτε μια προσωπική κατάσταση φθάνει σ’ έναν βαθμό τάσης, θετικής ή αρνητικής, που κινητοποιεί μια αντίστοιχη αρχετυπική εικόνα. Αυτή είναι, κατά τον Γιούγκ, μία από τις πιο ζωντανές εμπειρίες που μπορεί να έχει κανείς.
Η εμπειρία αυτή της συνειδητοποίησης ενός αρχέτυπου συμβαίνει συνήθως στις πιο δημιουργικές στιγμές του ανθρώπου ή και στη διάρκεια της θεραπείας. Ακόμη, μπορεί να τα παρατηρήσει και σε περιπτώσεις ψύχωσης, όπου το ατομικό “εγώ” έχει κατακλυστεί από το αρχαϊκό συλλογικό υποσυνείδητο.
(…Συνεχίζεται…)
1 σχόλιο:
● Η μεγαλύτερη προσφορά του Jung στην εξέλιξη της ψυχολογίας ήταν η έννοια της ψυχής, η ψυχική δομή, το ασυνείδητο.
Για τον Jung ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου δεν είναι μία φαντασίωση, αλλά μία πραγματικότητα : «Υπάρχουν πράγματα μέσα στην ψυχή που ζουν και λειτουργούν ακριβώς σαν να ήταν συνειδητά, ενώ το εγώ δεν υποπτεύεται καν την ύπαρξή τους». (Jung C., Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας)
«Η ψυχή δεν είναι λιγότερο πραγματική από το σώμα. Αν και δεν μπορεί να ψηλαφηθεί, μπορεί όμως να γίνει άμεσα και πλήρως αισθητή καθώς και να παρατηρηθεί. Είναι ένας κόσμος αφεαυτού που διέπεται από νόμους, συγκρότηση και διαθέτει τα δικά του εκφραστικά μέσα. Όσα γνωρίζουμε για την ύπαρξή μας ή για τον κόσμο, φθάνουν σε μας μέσω της ψυχής.»
«Με τον όρο «Ψυχή» ο Jung εννοεί το σύνολο όλων των ψυχικών διαδικασιών συνειδητών και ασυνείδητων. Από ανθρωπολογικά ευρήματα γνωρίζουμε πως η συνείδηση αποτελεί προϊόν μεταγενέστερης χρονικά διαφοροποίησης. Επιπλέει σαν νησί στον απέραντο ωκεανό του ασυνείδητου, ο οποίος πραγματικά περιβάλλει ολόκληρο τον κόσμο. Η ψυχή ιδιαίτερα στον δυτικό πολιτισμό είναι κυρίως προσανατολισμένη να προσαρμόζεται στην εξωτερική πραγματικότητα.
● Η σφαίρα της συνείδησής μας περιβάλλεται από περιεχόμενα του ασυνείδητου. Περιεχόμενα που παραμερίζουμε ή που καταπνίγουμε, γιατί μας είναι δυσάρεστα απωθημένα ή καταπιεσμένα.» Ο Jung λέει: «Η περιοχή της ψυχής που είναι άπειρα αρχαιότερη από την προσωπική ζωή του ατόμου». «Φαίνεται ...ότι περιέχει ορισμένα σχέδια, τα «αρχέτυπα», που είναι κοινά για όλη την ανθρωπότητα».
(Carl Jung, Η ολοκλήρωση της προσωπικότητας)
Πρόκειται λοιπόν για μία ψυχική περιοχή της ασυνείδητης πλευράς μας που είναι κοινή σε όλους τους ανθρώπους και περιέχει μνήμες αρχαίων εμπειριών του ανθρώπινου είδους, οι οποίες συχνά αναδύονται στα όνειρα ή φανερώνονται μέσω συμβόλων ή μέσω των μύθων των διαφόρων εθνών.
«Το Συλλογικό ασυνείδητο είναι σαν μια βάση δεδομένων που χρειάστηκε αιώνες για να συγκροτηθεί, αλλά συνοδεύει πλέον κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Εκεί έχουν αποκρυσταλλωθεί πρότυπα ψυχονοητικής συμπεριφοράς και βρίσκονται τα θεμέλια πολλών εκδηλώσεων του ανθρώπου, όπως οι μύθοι, οι αριθμοί, οι συμβολισμοί, οι αρχές της τέχνης και της επιστήμης».
● ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟΥ
-Είναι πανάρχαιο
«Τούτη η ιλιγγιωδώς πανάρχαιη ψυχή αποτελεί το θεμέλιο του πνεύματός μας» (Carl Jung, Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του)
Το Συλλογικό ασυνείδητο περιλαμβάνει την πνευματική κληρονομιά της εξέλιξης της ανθρωπότητας η οποία γεννιέται μέσα στο κάθε άτομο.
Η μυθολογία ως μία δεξαμενή βαθιών, κρυμμένων και θαυμαστών αληθειών, βασίζει, κατά τον Jung, τις ιστορίες της στ' αρχέτυπα.
-Προσπαθεί να αποκαταστήσει την ψυχική ισορροπία :
Το Συλλογικό ασυνείδητο προσπαθεί με τις αποκαλύψεις του να αποκαταστήσει την υγεία στην ανθρώπινη ψυχή. Αυτές κατά κάποιο τρόπο μας γλιτώνουν από την ψυχική αδράνεια και μας δείχνουν ότι υπάρχει κάτι μέσα μας, ασυμβίβαστο, μη αφομοιωμένο και συγκρουόμενο.
Το συνειδητό και το ασυνείδητο συνυπάρχουν μέσα στο ίδιο το άτομο, σέβονται το ένα την ύπαρξη του άλλου και εναρμονίζονται. Ο άνθρωπος ολοκληρώνεται και εξελίσσεται μόνο όταν το συνειδητό και το ασυνείδητο μάθουν να συνυπάρχουν αρμονικά και να συμπληρώνει το ένα το άλλο.
-Τα περιεχόμενά του είναι τα αρχέτυπα :
Τα συμβολικά περιεχόμενα του Συλλογικού ασυνειδήτου ονομάζονται αρχέτυπα. Το Συλλογικό ασυνείδητο περιέχει τις συλλογικές πεποιθήσεις, τους μύθους, τα παγκόσμια ασυνείδητα στοιχεία κοινά στο ανθρώπινο είδος και κατάλοιπα του ζωώδους παρελθόντος μας. Επίσης τα ένστικτα που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη φύση βρίσκονται και αυτά εκεί..
Τα «αρχέτυπα», οι παγκόσμιες δηλαδή νοητικές «προδιαθέσεις» ή σχήματα, δεν προέρχονται από την ατομική και προσωπική εμπειρία του καθενός μας στην καθημερινή ζωή. Όπως και οι μορφές του Πλάτωνα (είδη), τα αρχέτυπα δεν έχουν την προέλευση τους στον κόσμο των αισθήσεων, αλλά υπάρχουν από μόνα τους μέσα στην ίδια τη φύση. Ο Jung πίστευε πως τ' αρχέτυπα αναδύονται αυθόρμητα στο νου, ειδικά σε καταστάσεις κρίσεων. Μια κρίση ανοίγει την πύλη προς το Συλλογικό ασυνείδητο και επιτρέπει σε ένα αρχέτυπο να αποκαλύψει μια βαθιά αλήθεια κρυμμένη από τη συνείδηση.
● Την έννοια του αρχετύπου εισήγαγε τόσο ο Ηράκλειτος, που αντιμετώπιζε την ψυχή ως την αρχετυπική πρώτη αρχή, όσο και ο Πυθαγόρας, που θεωρούσε τον αριθμό αρχετυπικό στοιχείο του κόσμου. Η έννοια αυτή δομήθηκε από τον Πλάτωνα στη θεωρία των μορφών, όπου υποστηρίζει ότι η ουσία ενός πράγματος ή μιας έννοιας είναι η υποκείμενη μορφή ή ιδέα του και ότι αληθινή γνώση αποκτάται όταν η ψυχή φτάσει στην ανάμνηση των αρχέτυπων ιδεών.
Δημοσίευση σχολίου