Αρχαία Ελληνικά Μυστήρια (1ο μέρος)

[[ δαμ-ων ]]

Προλεγόμενα:
Σ’ αυτή τη σειρά αναρτήσεων θα παρουσιάσουμε τα αρχαία Ελληνικά Μυστήρια, που ανά τους αιώνες απασχόλησαν τους μελετητές των θρησκευτικών συστημάτων, φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας.
O R.Steiner μας λέει : « Πλείστα γεγονότα μας αποδεικνύουν ότι η Ελληνική φιλοσοφία πήγαζε από την ίδια ψυχική κατάσταση από την οποία και η σοφία των μυστηρίων. Μπορούμε να εννοήσουμε καλά τους μεγάλους φιλόσοφους μόνο όταν τους μελετήσουμε με την πνευματική διάθεση την οποία μας αποκαλύπτουν τα μυστήρια »!
Αυτή την πνευματική διάθεση θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε με την μελέτη, που αρχίσατε ήδη να διαβάζετε και που θα δοθεί σε συνέχειες .
Τα αρχαία μυστήρια ήσαν από τους σημαντικότερους παράγοντες της ακμής του πολιτισμού των προγόνων μας. Η Ελευσίνα για την ιστορία της Αθήνας, επί 14 περίπου αιώνες, υπήρξε πηγή έμπνευσης και υπέρτατος ρυθμιστικός παράγοντας για όλα τα θέματα. Στα διαδραματιζόμενα των Ελευσινίων μυστηρίων βασίστηκαν οι ιδέες των μεγαλύτερων ανδρών της Αθήνας. Στο ναό της Ελευσίνας ο Σόλων δανείστηκε τη σοφία των νόμων του, ο Θεμιστοκλής την πίστη της νίκης, ο Αριστείδης την έννοια της δικαιοσύνης, ο Περικλής την τέχνη να διοικεί τις ψυχές. Ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής την αντίληψη των αρχαίων παραδόσεων και το συμβολισμό τους. Οι παραστάσεις και οι τελετές του ιερού προμήθευσαν στο Φειδία, στο Λύσσιπο και στον Πραξιτέλη τα πρότυπα των μορφών και των θείων εκείνων εκφράσεων που μας συναρπάζουν.
Ο R. Steiner πολύ σωστά επισημαίνει :
« Όταν εις έναν λαόν η Δημήτηρ δεν κάμνει πλέον μύστας, η Παλλάς θα παύσει τότε να κάμνει εφήβους »!
Η μελέτη αυτή αποτελείται από δύο μέρη. Στο 1ο θα δώσουμε γενικές πληροφορίες για τα μυστήρια στην αρχαία Ελλάδα, ενώ στο 2ο θα μελετήσουμε τα Καβείρια Μυστήρια, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στα Θηβαϊκά Καβείρια.

Ι ) Γ ε ν ι κ ά γ ι ά τ ά α ρ χ α ί α Ε λ λ η ν ι κ ά Μ υ σ τ ή ρ ι α

« Όλβιος ος ταδ’ όπωπεν επιχθονίων ανθρώπων ος δ’ατελής ιερών,oς τα’ άμμορος, ούποθ’ ομοίης αίσαν έχει, φθίμενος περ, υπό ζόφον ηερόεντι », λέει ένας ομηρικός ύμνος στη Δήμητρα.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, για να μπορέσει ο άνθρωπος να πλησιάσει στην κατανόηση του Θείου και του Σύμπαντος, μ’ ένα τρόπο θα το κατορθώσει, πρέπει να τοποθετηθεί στο φως που αναβλύζει από τα Μυστήρια.
Στο έργο του “Φαίδων”, αναφέρει : « Φαίνεται ότι εκείνοι οι οποίοι ίδρυσαν τα μυστήρια δεν είναι τυχαίοι, αλλά πράγματι από παλαιούς χρόνους συμβολικώς υποδηλούν, ότι όποιος ακατήχητος και μη μυημένος έρχεται εις τον Άδη, θα κείται εις τον βόρβορον, ο δε κεκαρθαμένος και μεμυημένος, όταν μεταβεί εκεί, θα κατοικεί μετά των θεών ».
« Ευτυχισμένος εκείνος που έχει δει τα Μυστήρια προτού κατεβεί κάτω από την κοίλη γη. Αυτός γνωρίζει το σκοπό της ζωής και την αρχή τη δοσμένη από τον Δία », αναφωνεί ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος, αυτός ο μεγάλος Θηβαίος πρόγονός μας.
Και το μεγαλύτερο μυστήριο του απείρου είναι η ύπαρξη Εκείνου για τον οποίο τα πάντα είναι χωρίς μυστήριο, δηλ. του Θεού. Αυτός ο Ίδιος είναι το Άπειρο και το αιώνιο ανεξιχνίαστο μυστήριο, επειδή κατανοεί το άπειρο, που είναι ουσιαστικά ακατανόητο. Θεός είναι Αυτός τον οποίο συνεχώς θα πρέπει να μαθαίνουμε να γνωρίζουμε καλύτερα και συνεπώς Εκείνος τον οποίο ποτέ δε θα γνωρίσουμε απόλυτα.
Τα μυστήρια της αρχαίας Ελλάδας αποτελούν έναν σημαντικότατο κλάδο έρευνας, που συνδέεται με το θαύμα του Ελληνικού πολιτισμού, με το μεγαλείο και την αίγλη της πνευματικής μας κληρονομιάς. Σ’ αυτό το πνεύμα γεννήθηκε, αναπτύχθηκε και μεγαλούργησε ο Ελληνισμός, μεταφέροντας το φως του στους επόμενους πολιτισμούς και επηρεάζοντας βαθιά, μέχρι τις μέρες μας, την εξελικτική πορεία του κόσμου. Επιγραμματικά θα μπορούσαμε να πούμε .ότι τα αρχαία μυστήρια είναι η πολυτιμότερη πνευματική κληρονομιά που μας άφησαν οι θεοδηγούμενοι πρόγονοί μας.
Τα Ελληνικά μυστήρια είχαν σαν κεντρικό θέμα, σαν βασικό τους σκοπό, να αποκαλύψουν στον υπό μύηση εκείνο, που δεν ήταν προσιτό από τις εμπειρίες της καθημερινής ζωής, να αποκαλύψουν εκείνο που κρυβόταν πέρα από το κατώφλι. Γι’ αυτό πραγματεύονταν το ύψιστο μυστήριο του θανάτου, δηλ. το πέρασμα από μια κατάσταση συνειδητότητας σε μια άλλη.
Η πρώτη μέριμνα των ιερών στα πιο γνωστά μυστήρια ήταν να δοθεί στους υποψήφιους να καταλάβουν πως υπάρχει “κάτι” στην άλλη πλευρά του πυλώνα του θανάτου. Η διαδικασία ακολουθούσε μια απομίμηση εκείνου που υποτίθεται ότι θα αντιμετώπιζαν μετά θάνατον. Ουσιαστικά, όμως προσπαθούσαν διαμέσου αυτής να εκδηλωθεί σε όλο του το μεγαλείο ο ψυχικός και πνευματικός κόσμος του ανθρώπου, να τον φέρει σε επαφή με τον εσώτερο εαυτό του και τις θείες ιδιότητες, με τις οποίες το θείο τον είχε προικίσει, καθώς και με την ουσιαστική εμπειρία που είχε ενσταλαχθεί κατά τη διάρκεια της ζωής του (πιθανόν και από τις προηγούμενες ζωές του). Ο μυούμενος οδηγείτο στην ανακάλυψη των πιο απόκρυφων μερών της ύπαρξής του, των πιο ανεξερεύνητων, τόσο ανεξερεύνητων όσο και ο θάνατος.
Από την ίδρυση των πρώτων μυστηρίων, ο άνθρωπος θεωρούνταν σαν μια μικρή εικόνα, σαν μια μικρή σύνοψη του Σύμπαντος, γιατί πίστευαν πως σαν ‘‘ον’’ αποτελούνταν από ύλη ( σώμα), ψυχή και πνεύμα. Γι’ αυτό ο Πλάτωνας τον αποκαλούσε Μικρόκοσμο, ενώ το Σύμπαν αποκαλούσε Μακρόκοσμο. Στο Σύμπαν λειτουργούσε ο μυστηριακός νόμος της αναλογίας , σύμφωνα με τον οποίο τα επίγεια και ορατά όσο και τα ουράνια και υπεραισθητά, διέπονται από ανάλογους νόμους. Στον “Σμαράγδινο πίνακα” ενός μυθικού Διδάσκαλου της ανθρωπότητας, του Ερμή του Τρισμέγιστου, διαβάζουμε : « ως εν τοις άνω, ούτω κι εν τοις κάτω, ως εν τοις κάτω, ούτω κι εν τοις άνω », δηλ. το προς τα άνω αναλογεί με το προς τα κάτω και το προς τα κάτω αναλογεί με το προς τα άνω. Έτσι το « Γνώθι σ’ αυτόν » του Δελφικού ιερού σήμαινε : άνθρωπε, γνώρισε τον εαυτό σου και θα γνωρίσεις το Σύμπαν. Γνωρίζοντας τα επίγεια και ορατά, όπως πραγματικά έχουν, μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος της γνώσης των μυστηρίων να κατανοήσει τα ουράνια και υπεραισθητά, έχοντας υπόψη πως ανάμεσά τους υπάρχει κάποια σχέση, κάποια αναλογία, όχι όμως τέλεια ομοιότητα. Συνεπώς η εικόνα του μικρόκοσμου, του ανθρώπου, είναι ανάλογη του μακρόκοσμου, του Σύμπαντος, κι αντίστροφα. Αν κάποιος επεκτείνει, με την ίδια βάση, μπορεί να έχει μια αμυδρή αντίληψη για τον αρχέτυπο κόσμο, τον κόσμο των ιδεών και των αιτίων, γιατί όλα στη φύση είναι ανάλογα. Αν αναλογιστούμε ότι « ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και ομοίωσιν Αυτού », γνωρίζοντας τον άνθρωπο σε βάθος, ο μύστης έφθανε στην κατανόηση του Θεού.
Οι θεοί και ό,τι άλλο συναντούσε κατά τη διάρκεια της μύησης, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά όψεις του ίδιου του εαυτού, ο οποίος περικλείει το θείο. Οι μυστηριακές τελετές είχαν σκοπό να αφυπνίσουν στη συνείδηση όλες εκείνες τις βαθύτερες καταστάσεις, που κανονικά ο άνθρωπος οφείλει να γνωρίζει, αλλά που ο καθημερινός ρυθμός της ζωής αποκλείει στενεύοντας τους πνευματικούς του ορίζοντες.
Σε αυτή την αρχική βαθμίδα των μυστηρίων, αργότερα, προστέθηκε και μια δεύτερη, που αφορούσε εκείνους, οι οποίοι είχαν προχωρήσει ικανοποιητικά στο πρώτο στάδιο αυτογνωσίας. Σχετιζόταν με την ανάσταση, την πνευματική αναγέννηση, που σήμαινε την ριζική αναθεώρηση της ύπαρξης και τον αναπροσανατολισμό της.
Μυστήρια: Με τον όρο μυστήρια εννοούμε απόκρυφες ιεροτελεστίες κλειστών θρησκευτικών κύκλων, τελετές προσιτές μόνον στους λίγους, τους μυημένους. Έτσι οι μυστηριακές θρησκείες ήταν απόκρυφες λατρείες, που πρόσφεραν στα άτομα έναν τρόπο βίωσης θρησκευτικών εμπειριών, οι οποίες ήσαν άγνωστες στις επίσημες δημόσιες θρησκείες.
Από ετυμολογική άποψη, η λέξη μυστήριο παράγεται από το “μυείν” (=κλείνω, που αναφέρεται κυρίως στα χείλη και τα μάτια). Τα μυστήρια ήταν πάντοτε κρυφές λατρείες, στις οποίες έπρεπε κάποιος να “μυηθεί” (=να εισαχθεί). Ο οπαδός της λατρείας ονομαζόταν μύστης και το πρόσωπο που τον εισήγε σ’ αυτή μυσταγωγός. Βασικά στοιχεία της ζωής κάθε μυστηριακής ομάδας ή κοινότητας ήταν οι κοινές διδασκαλίες και ιεροτελεστίες, όπως και κοινά γεύματα και κοινοί χοροί. Έτσι οι άνθρωποι που παρακολουθούσαν μαζί τα ίδια δρώμενα κι έσμιγαν στις ίδιες εκδηλώσεις, ένιωθαν για πάντα ενωμένοι και συνδέονταν με αδελφικές σχέσεις, αλληλοαποκαλούμενοι “αδελφοί”.
Τα μυστήρια είχαν την αρχή τους σε διάφορες αρχέγονες τελετουργικές πράξεις, που τελούνταν μέσα στα πλαίσια της φυλής από τους πρωτόγονους λαούς σε πολλά μέρη του κόσμου. Επομένως αρχικά μυστηριακό χαρακτήρα έφερε κάποια οικογενειακή τελετή ή ιεροτελεστία, απ’ όπου αποκλειόταν ο ξένος ως προς το γένος ή γινόταν δεκτός μόνον μετά από ορισμένη μύηση κι εφόσον ακολουθούσε ορισμένους τύπους. Με τη μύηση αποκτά η λατρεία το χαρακτήρα του μυστηριώδους, που διεγείρει την περιέργεια και συγχρόνως δημιουργείται η εντύπωση ότι πρόκειται για πράγμα ιδιαίτερα άγιο, του οποίου μετέχουν οι μύστες εξασφαλίζοντας έτσι “μακάριον βίον” στη γη ή σωτηρία και μακαριότητα στον “άλλο κόσμο”. Βασικότερο μέρος ήσαν οι ιεροπραξίες και ακολουθούσαν προσευχές και λιτανείες καθώς και παραστάσεις τελετουργικές, που είχαν σαν αντικειμενικό σκοπό την μεταρσίωση της ψυχής με δυνατό και ιερό ενθουσιασμό σε ανείπωτο μυστικισμό, σε μια “θέλγουσα ρέμβη”, σε μια εκστατική επικοινωνία της ανθρώπινης ψυχής με την Ψυχή της Θεότητας.
Τα μυστήρια διακρινόντουσαν σε εξωτερικά και εσωτερικά.
Εξωτερικά ήταν μια Σχολή, όπου διδάσκονταν οι επιστήμες, οι τέχνες, η ηθική, η νομοθεσία, η φιλανθρωπία, η λατρεία της αληθινής και πραγματικής φύσης των κοσμικών φαινομένων.
Εσωτερικά , κατά τη διάρκεια των μυστηρίων, δίνονταν πρακτικές αποδείξεις για τη φύση των κοσμικών φαινομένων
Η καταγωγή τους χάνεται μέσα στο χρόνο. Εγκαθιδρύθηκαν στη γη από υπερανθρώπινες οντότητες για να κατανοήσουν οι άνθρωποι τον εαυτό τους, το Σύμπαν και το Θεό. Θείοι απεσταλμένοι, Υιοί του ζώντος Πατέρα, κατά καιρούς περπάτησαν στη Γη διδάσκοντας και αποκαλύπτοντας τη θεία νομοτέλεια, το θέλημα του επουράνιου Πατέρα. Μπορούμε να αντιληφθούμε ότι τα μυστήρια δεν ήταν εμπνεύσεις της ανθρώπινης διάνοιας, αλλά ιερές θεσμοθεσίες, που λειτούργησαν σύμφωνα με τη θεία νομοτέλεια, διέπονταν από κανόνες και παραδόσεις, το ακριβές περιεχόμενο των οποίων κατείχαν μόνο οι ιεροφάντες, άνθρωποι που είχαν λάβει την “φώτιση”.
Οι ιερές αυτές γιορτές ήσαν ένα περιφανές τεκμήριο της πίστης στην αιωνιότητα της ανθρώπινης ψυχής. Η απόδειξη αυτή βρήκε τη συμβολική της έκφραση στο μύθο της Περσεφόνης, που μαζί με τη Δήμητρα και το Διόνυσο ήσαν τα ιερά τιμώμενα πρόσωπα. Στο πρόσωπο της Δήμητρας λάτρευαν την δημιουργό του Αιώνιου στον άνθρωπο, όπως και στο πρόσωπο του Διόνυσου λάτρευαν το Αιώνιο Θείο, του οποίου οι ακατάπαυστες μεταμορφώσεις δημιουργούν τον κόσμο, το στολίδι του Αιώνιου! Ο Θεός, του διασκορπίστηκε στον κόσμο και που κατατεμαχίστηκε, για να αναδημιουργηθεί πνευματικά, ήταν ο Θεός που λατρευόταν στα μυστήρια!
Τα μυστήρια της αρχαίας Ελλάδας θεμελιώνονται σε τρεις κολώνες, τρεις στήλες, που είναι: ο μύθος, η μύηση και η τελετή.
O μύθος: αποτελεί ένα πρότυπο της πραγματικότητας, ένα ιδανικό πρότυπο ή μοντέλο θείας προέλευσης, που εξηγεί μια ιερή, ανώτερη Πραγματικότητα, τη δομή της καθώς και το πώς και το γιατί ήρθε σε ύπαρξη. Χρησιμοποιεί όμως μια συμβολική γλώσσα, αλληγορική, που απαιτεί αποκωδικοποίηση. Για τον αμύητο, που δεν έχει τα κλειδιά της αποκωδικοποίησης, ο μύθος δεν είναι παρά ένα παραμύθι, μια συναρπαστική ιστορία ίσως. Για τον μυημένο όμως, που είναι γνώστης του κλειδιού ερμηνείας, ο μύθος αποκαλύπτει μια πραγματικότητα, μια ανώτερη γνώση, μια ιερή ιστορία. Ο μύθος είναι ένα μήνυμα από το Θείο που δίνεται διαμέσου των Μεγάλων Μυστών με μια επικάλυψη που δεν φανερώνει το νόημα του. Αποτελείται από αλληγορίες, η αλληγορία από εμβλήματα, το έμβλημα από σύμβολα, όλα σε μια δυναμική κατάσταση-κίνηση, που διηγούνται ένα μυστήριο, μια σοφία, ένα μήνυμα που όλοι μπορούν ν’ ακούσουν, αλλά πολύ λίγοι μπορούν να καταλάβουν πραγματικά. Αυτό στη γλώσσα των μυστηρίων αποδίδεται θαυμάσια με την έκφραση: « υπάρχουν πολλοί που φέρουν το θύρσο, αλλά λίγοι είναι οι αληθινά εμπνευσμένοι ».
Το σύμβολο είναι βασικότατο στοιχείο στη μυστηριακή λατρεία και αποτελεί τη συμπύκνωση του μύθου. Σύμβολο και μύθος επιδέχονται και εξωτερικό και εσωτερικό αποσυμβολισμό και είναι μοναδικά και διαχρονικά πρότυπα.
Τα σύμβολα αποτελούν την πιο εκφραστική γλώσσα των μυστηρίων, γιατί ξεφεύγουν από την περιοριστική ακρίβεια των λέξεων, μια ακρίβεια που καρφιτσώνει τις ιδέες σαν πεταλούδες σ’ ένα μόνο επίπεδο, ενώ θα έπρεπε να είναι ελεύθερες να φτερουγίζουν πάνω-κάτω σ’ όλα τα επίπεδα της ύπαρξης αλλά και των εννοιών.
Ο μύθος είναι η συμβολική παράσταση της ιστορίας της ψυχής, της καθόδου της στην ύλη, τα παθήματά της στα σκοτάδια της λησμονιάς, μετά την ανάληψή της και την επιστροφή στην αιώνια ζωή. Είναι το δράμα και η απολύτρωση της ψυχής, στην Ελληνική μορφή! Στην Ελευσίνα στον περίβολο της Δήμητρας, όλα διαφωτιζόντουσαν. Η ιστορία της ψυχής-Περσεφόνης ήταν για τις ψυχές των μυουμένων μια καταπληκτική αποκάλυψη. Η ζωή ήταν ένας εξαγνισμός ή μια δοκιμασία, όπως εξηγείτο. Κι από ’δω κι από ’κει της γήινης διαμονής του ο άνθρωπος ανακάλυπτε τις φωτεινές ζώνες ενός παρελθόντος κι ενός μέλλοντος, που ήταν θείο! Τα μυστήρια έναντι της τραγωδίας ήσαν το « θείο δράμα της ανθρώπινης ψυχής », που εξηγούσε το « γήινο δράμα του ανθρώπου »!
Η τελετή αποβλέπει στη χωροχρονική ενσάρκωση του μύθου, στην επαναφορά κι επίκληση του θείου μηνύματος. Είναι μία ιεροτελεστία που δεν αποσκοπεί μονάχα στην απομίμηση του μυθικού γεγονότος αλλά στη βίωσή του από τον μυούμενο. Η συνειδητή βίωση του μύθου, που συνοδεύεται με συναισθηματική και νοητική φόρτιση, διαμέσου της τελετής, είναι η μύηση. Η πλήρης μύηση ονομαζόταν τελετή πιθανόν γιατί οδηγούσε στη ‘‘ τέλεια’’ θρησκευτική-μυστηριακή διδασκαλία. Η βάση της μύησης ήταν το « Γνώθι Σαυτόν », γιατί το σώμα και η ζωή υπόκειται στην υπηρεσία της ψυχής, που γεννά τον έρωτα και το μίσος, τον πόθο και τον φόβο, αναπτύσσοντας την κρίση και ενεργοποιώντας την μνήμη. Στο κέντρο της ψυχής εδρεύει ο πνευματικός μας πυρήνας, ο θείος σπινθήρας, που μας δίνει την πλήρη κατανόηση του εαυτού μας, το « Γνώθι Σαυτόν ».
Στην αρχαιότητα, οι μαθητές αυτής της πνευματικής μαθητείας, τελούσαν όλη αυτή τη διαδικασία τελετουργικά στο λεγόμενο Μυστηριακό Θέατρο, όπου οι μύθοι αποκάλυπταν τη θεία ουσία τους στον μαθητή, μυώντας τον. Αυτή η αποκάλυψη ονομαζόταν Εποπτεία και κατέληγε στον Διονυσιακό ενθουσιασμό ( ενθουσιασμός = εν – θεός – ουσία ).
Οι αμύητοι, που παρατηρούσαν από μακριά τις ιερές τελετές των μυστηρίων με βαθιά ευλάβεια, αισθανόντουσαν έναν ιερό τρόμο. Η παράδοση λέγει, πως στη Φρυγία, η “κεκαλυμμένη διδασκαλία” των μυστηρίων έπρεπε να δείχνεται σ’ αυτούς συμβολικά με έναν υποχθόνιο ναό, που βρισκόταν σε ένα άγριο βουνό, που τον άνοιγαν με την κατάρρευση βράχων, που είχαν συσσωρεύσει στην είσοδό του. Η κρύπτη έδειχνε στην είσοδο τρία αγάλματα κολοσσιαία, λαξευμένα στο βράχο. Ανάμεσα στις τρεις γιγαντιαίες μορφές άνοιγαν δύο θύρες, που ήσαν σαν « χαίνοντα στόματα της μαύρης αβύσσου », όπου φυλάσσονταν οι υποχθόνιες θεότητες. Αριστερά ήταν το άγαλμα της μεγαλόπρεπης Δήμητρας με έντεχνο στέμμα και το βασιλικό της σκήπτρο. Πάνω από αυτήν διάβαζαν: « Είμαι το ουράνιο Φως και η πηγή των Ψυχών ». Δεξιά ήταν το άγαλμα της σοβαρής και γλυκιάς Περσεφόνης, που απεικονιζόταν σαν θερίστρια, με ένα δέμα από στάχυα στους βραχίονές της, στεφανωμένη με παπαρούνες και με ένα νάρκισσο σαν μεγάλο αστέρι. Πάνω από αυτήν διάβαζαν : « Είμαι ο Θάνατος και κρατώ το μυστικό της ζωής ». Ανάμεσα σ’ αυτές τις θεότητες, ξεπερνώντας τις ήταν ο Διόνυσος, ακτινοβόλος και στεφανωμένος με κισσό, κρατώντας στο χέρι του θύρσο πτερωτό, στον οποίο συσφίγγονται δύο φίδια, .όπως στο κηρύκειο του Ερμή. Πάνω από το κεφάλι του διάβαζαν : « Είμαι η Ζωή, ο Θάνατος και η Αναγέννηση. Είμαι το Στέμμα των Πτερύγων ».

(…Συνεχίζεται…)