Τα Θηβαϊκά Καβείρια ( 5ο Μέρος )

[[ δαμ-ων ]]

Ο Στράβων στο βιβλίο του “Γεωγραφικά” αναφέρει :
« Όταν αφήσουμε τη Θήβα, παίρνοντας το δρόμο βόρεια για τη Λειβαδιά, για να επισκεφθούμε το κοντινό ιερό των Καβείρων, συναντάμε πρώτα την πεδιάδα, η οποία στην αρχαιότητα ονομαζόταν Αόνιον πεδίον». Είτε μεταφράσουμε αυτό το όνομα σαν “πεδιάδα της αυγής” ή “πεδιάδα των ανθρώπων της αυγής”, το γεγονός είναι ότι παράγεται από το “Έος”, το πρωινό φως. Αυτό είναι ενδιαφέρον, επειδή η Σαμοθράκη είχε δύο παρόμοια ονόματα : Λευκανία, το “νησί της λευκής αυγής” και “νησί της Ηλέκτρας”, μιας θεάς του φωτός. Με αυτό τον τρόπο βλέπουμε ότι και στη Θήβα ο δρόμος μέσα από την ανοιχτή πεδιάδα, που οδηγούσε στο ιερό των Καβείρων, ήταν αφιερωμένος στο φως της αυγής. Κι εδώ θα πρέπει να συνδέσουμε το φως με τη γνώση, αυτή που διαλύει τα σκοτάδια της άγνοιας και φέρνει τη φώτιση στη διάνοια, ενώ δείχνει τον ολοφώτεινο δρόμο στη ψυχή.
Και τώρα, έχοντας σαν οδηγό μας και δάσκαλο τον Παυσανία, που οι τοπογραφικές του ενδείξεις έχουν επακριβώς επιβεβαιωθεί από τα αρχαιολογικά ευρήματα, αφήνουμε το Αόνιο πεδίο και κατευθυνόμαστε νότια. Εκεί όπου το μονοπάτι στρίβει προς το ανασκαμμένο ιερό των Καβείρων, στην αρχαιότητα υπήρχε ένα ιερό άλσος αφιερωμένο στη Δήμητρα.
Η τοποθεσία του ιερού των Καβείρων των Θηβών μοιάζει προς τις τοποθεσίες και των άλλων λατρευτικών κέντρων των Καβείρων και θεωρείται χαρακτηριστική της λατρείας αυτών. Γενικά αυτά βρίσκονται σε κατάφυτη κοιλάδα που διαρρέεται από ρυάκι. Από τα μέχρι τώρα γνωστά ερείπια των Καβειρίων Ιερών, σε διάφορες περιοχές, προκύπτει το συμπέρασμα ότι το Ιερό ιδρυόταν πάντοτε δίπλα στη μία όχθη ενός ρυακιού. Το Ιερό των Θηβών βρίσκεται στην ανατολική όχθη ενός ρυακιού, που σήμερα όμως δεν έχει νερό. Το κατάφυτο της περιοχής, η ομαλότητα του εδάφους, η επικρατούσα ηρεμία και ησυχία, σε συνδυασμό με το κελάρισμα του νερού, χαλάρωναν και αποσπούσαν από τις καθημερινές έγνοιες του πιστούς βοηθώντας τους να έρθουν πιο εύκολα σε επαφή με το θείο. Στη Βοιωτία υπήρχε και τρίτο Ιερό των Καβείρων, στην παραθαλάσσια πόλη Λάρυμνα, δυτικά της Ανθηδώνας.
Στην αριστερή όχθη του Ευρίπου, στην περιοχή της Βοιωτίας, υπάρχει το όρος Μεσάπιο και στους πρόποδές του, προς τα Βοιωτικά παράλια είναι η πόλη Ανθηδώνα. Κάποιοι λένε πως το όνομα της πόλης προέρχεται από το όνομα του Άνθα, γιου του Ποσειδώνα και της νύμφης Αλκυόνης, κόρης του Άτλαντα, που βασίλεψε σ’ αυτό το μέρος.
Για το Ιερό στην Ανθηδώνα, ο Παυσανίας στο βιβλίο του “Περιηγήσεις – Βοιωτικά” γράφει: « Στο μέσο της πόλης των Ανθηδόνων βρίσκεται ο ναός των Καβείρων και γύρω του δάσος ιερό. Κοντά σ’ αυτό είναι ο ναός της Δήμητρας και της Κόρης της και αγάλματα από λευκό μάρμαρο. Μπροστά στην πόλη, προς το μέρος της ξηράς, υπάρχει ναός του Διονύσου με άγαλμα του θεού. » Και πιο κάτω, στο ίδιο βιβλίο, περιγράφει το Καβείριο, που υπήρχε στη Θήβα.
Από τις ανασκαφές στο ιερό των Θηβών προκύπτει πως ο αρχαιότερος από τους ναούς χτίστηκε τον 6o ή τον 5ο π.χ. αιώνα. Στηριζόμενοι στο κείμενο του Παυσανία, μπορούμε να υποθέσουμε ότι εκεί κάποτε υπήρχε ιερό με το όνομα “Αλεξίαρος”, το οποίο είναι βέβαιο ότι δεν είχε χτιστεί με πέτρα, έξω από τα όρια του πέτρινου ναού των ιστορικών χρόνων. Κατά τον 5ο αιώνα είχε χτιστεί ένας δεύτερος πέτρινος ναός, στη θέση του πρώτου, ο οποίος είχε καταστραφεί από τους Πέρσες. Ένας τρίτος χτίστηκε στα τέλη του 4ου αιώνα, μετά την αχρήστευση του δεύτερου από τους Μακεδόνες.
Στο Καβείριο της Θήβας οι ανασκαφές που έγιναν έφεραν πλούσια ευρήματα, που αρχίζουν από τον 6ο π.χ. αιώνα και φθάνουν ως τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους. Η ανακάλυψη και η ταύτιση του Καβειρίου ιερού έγινε το 1887 από το Θηβαίο επιμελητή της αρχαιολογικής συλλογής, δηλ. του Μουσείου, το φιλάρχαιο δικηγόρο Ευστράτιο Καλόπαιδα. Τον χώρο αυτό επισκέφθηκε το 1888 ο γενικός έφορος αρχαιοτήτων καθηγητής Παναγ. Καββαδίας συνοδευόμενος από τους Γερμανούς αρχαιολόγους Wolters και Winter, όπου έγινε η τελική ταύτιση κι άρχισαν οι Γερμανοί τις ανασκαφές. Οι νεότερες ανασκαφές άρχισαν κατά το 1956 και κάλυψαν ουσιαστικά έξι ανασκαφικές περιόδους ως το 1966, με διευθύντρια τη Gerta Bruhns του Γερμανικού αρχαιολ. ινστιτούτου της Αθήνας, οι οποίες έφεραν στο φως τις βάσεις πανάρχαιων ναών, το εκεί θέατρο και πολλά ενεπίγραφα αφιερώματα, χάλκινα και πήλινα ειδώλια, αγγεία κι άλλα.
Τα ευρήματα, που κυρίως μας ενδιαφέρουν, είναι τα αγγεία με τις χαρακτηριστικές μορφές τους. Χαρακτηριστικά είναι τόσο τα θέματα, όσο και ο ιδιόμορφος τρόπος, ο οποίος, όταν δεν είναι πραγματικά αλλόκοτος, αγγίζει το αλλόκοτο. Η πιο τυπική ομάδα τοποθετείται, το αργότερο, στο δεύτερο μισό του 5ου π.χ. αιώνα, όμως τα εικονογραφικά θέματα των αγγείων είναι σίγουρα παλαιότερα, όπου απεικονίζονται υδρόβια πουλιά, άλλοτε κοντοπόδαρα και άλλοτε μακροπόδαρα. Στη δεύτερη ομάδα αγγειογραφιών ανήκουν οι αναπαραστάσεις του μυθικού λαού των πυγμαίων Καβείρων, που συνοδεύονται από γερανούς.
Από τα αναθήματα του ιερού φαίνεται ότι λάτρευαν δύο Καβείρους, έναν πατέρα ηλικιωμένο κι έναν γιό μικρό « Κάβιρος και Παις » λέγονται στις επιγραφές. Στο γιο προσφέρονται παιγνίδια και κυρίως σβούρες, γεγονός που μας οδηγεί στη σκέψη ότι τα μυστήρια του Καβειρίου των Θηβών πρέπει να έχουν σχέση με τελετές μύησης για το πέρασμα από την παιδική στην εφηβική ηλικία. Τα αγγεία που βρέθηκαν στο ιερό ονομάζονται “καβειριακά”. Έχουν δική τους τεχνοτροπία και είναι μελανόμορφα. Συχνά βλέπουμε να εικονίζονται κάτι περίεργα όντα, που μοιάζουν με πυγμαίους ή με νεγροειδείς μορφές, και είναι κοιλαράδες και ιθυφαλλικοί.
Σ’ ένα από τα καβειριακά αγγεία παριστάνεται ο Κάβειρος ξαπλωμένος σαν ένας Διόνυσος σε στάση οινοποσίας, κρατώντας δηλαδή κάνθαρο. Μπροστά του είναι όρθιος ο Παις, που βγάζει με την οινοχόη κρασί από τον κρατήρα και παραπέρα παρουσιάζονται τρεις μορφές ζωγραφισμένες καθαρά “γελοιογραφικά” : πρώτα ένα παιδί με την επιγραφή « Πρατόλαος » και παραπέρα μια γυναίκα, η Κράτεια, αγκαλιασμένη ερωτικά μ’ έναν άνδρα με γένι, το Μίτο. Η γιγάντια μορφή του θεού, που αποδίδεται με τον αρχϊκό τύπο του Διονύσου, φανερώνει ότι το πνεύμα θεού, λειτουργώντας σαν θεϊκός πατέρας, ανυψώθηκε στο ανώτατο κατανοητό επίπεδο της μυστηριακής λατρείας, ενώ ο γιός του, « ο Παις », χορηγεί τη ζωή παρέχοντας τον οίνο, τη δύναμη ζωής. Ακολουθεί το ερωτικό αγκάλιασμα του Μίτου με την Κράτεια Ίσως το σύμπλεγμα αυτό να συμβολίζει την ένωση της αρσενικής με τη θηλυκή δύναμη από την οποία βγήκε ο πρώτος άνθρωπος ( ο Πρατόλαος ). Από την ένωση του σπέρματος του Μίτου με τη γυναικεία δύναμη της Κράτειας γεννιέται ο μικρός Πρατόλαος. Είναι το μυστήριο της ζωής, που αποκαλύπτεται με την τέλεση των μυστηρίων, της ζωής που προκύπτει από την ένωση του αρσενικού και του θηλυκού, της δημιουργίας που εκδηλώνεται από τη ζεύξη των αντιθέτων. Είναι η ενοίκηση του Θεού στον άνθρωπο. Η κάθοδος του πνεύματος στην ύλη, η μεγάλη σταύρωση.
Και στο Καβείριο των Θηβών λοιπόν υπάρχει, όπως και στη Λήμνο, μια ιστορία για τον πρώτο άνθρωπο της γης, αλλά δυστυχώς μας λείπουν περισσότερα στοιχεία γι’ αυτό τον ανθρωπογονικό μύθο. Ίσως να υποδηλώνεται και μια γονιμική μιμητική μαγεία, που γινόταν με σκοπό να έρθει η πολυπόθητη βροχή, που είναι αναγκαία για τη γονιμοποιό δράση της προς ευκαρπία της γης.
Όπως φαίνεται, οι πιστοί τιμούσαν τους θεούς στο Καβείριο με οινοποσία και θυσία ταύρων. Ενδιαφέρον είναι ότι γύρω από το μεγάλο βωμό, που αποτελεί το κέντρο του συγκροτήματος του Καβειρίου, είναι χτισμένο ένα θέατρο, κάπως μεταγενέστερο. Εκεί ασφαλώς θα παίζονταν τα “δρώμενα” των Μυστηρίων.
Aπό τον Παυσανία, όπως ήδη έχουμε πει, μαθαίνουμε ότι στο Καβείριο υπήρχε άλσος της Δήμητρας της Καβειρίας¦ και της Κόρης. Οι Θηβαίοι έλεγαν ότι τα παλιά χρόνια υπήρχε κοντά, εκεί που χτίστηκε το ιερό, μια πόλη που την κατοικούσαν κάτοικοι με το όνομα “Κάβειροι” ή “Καβειραίοι”. Σ’ αυτή την πόλη ήρθε η Δήμητρα κι έδωσε σαν δώρο το θεσμό των Μυστηρίων σ’ έναν από τους Καβείρους, τον Προμηθέα και τον γιό του Αιτναίο. Τα μυστήρια αυτά ήταν απόκρυφα και άρρητα και μόνο οι μυημένοι ήξεραν γι’ αυτά και τα “δρώμενα” που γίνονταν στο Καβείριο. Στην πληροφορία αυτή για τον Κάβειρο Προμηθέα και το γιό του Αιτναίο είναι φανερή η σχέση με το θεό της φωτιάς και της μεταλλουργίας, τον Ήφαιστο ( Αιτναίος- ηφαίστειο Αίτνας).
Ο μεγάλος περιηγητής Παυσανίας στο έργο του “Βοιωτικά”, αναφέρει :
« Από ’δω, (δηλ. από τις Νηιστές πύλες ) αν προχωρήσεις 25 στάδια φτάνεις στο άλσος της Δήμητρας της Καβειρίας και της Κόρης. Μόνο οι μυημένοι μπορούν να μπουν σ ’αυτό. Σε απόσταση 7 σταδίων από το άλσος είναι ιερό των Καβείρων. Ζητώ συγνώμη από τους φιλοπερίεργους αναγνώστες, που αποσιωπώ όλα τα σχετικά με τους Καβείρους, τι είναι δηλαδή αυτοί οι Κάβειροι και τι μυστικές τελετές γίνονται προς τιμήν της Μητέρας Θεάς. Ωστόσο τίποτε δεν με εμποδίζει να φανερώσω σ’ όλους ποια ήταν, κατά τους Θηβαίους, η αρχή αυτών των μυστηρίων. Λένε, ότι σ’ αυτό το μέρος ήταν κάποτε πόλη, της οποίας οι κάτοικοι ονομάζονταν Κάβειροι και ότι η Δήμητρα ήρθε να γνωρίσει τον Προμηθέα, έναν από τους Καβείρους, και το γιο του Αιτναίο, και τους εμπιστεύτηκε κάτι να φυλάξουν. Τι ήταν αυτό που τους εμπιστεύτηκε και ποια τελετή σχετιζόταν μ’ αυτό προσκρούει στο αίσθημα της ευσέβείας μου να το γράψω ».
Μια παρέμβαση, εδώ. Ο Παυσανίας δεν αναφέρει ότι αγνοεί την τελετή, αλλά δεν μπορεί να γράψει λόγω ευσεβείας. Γίνεται κατανοητό ότι ήταν μυημένος στα Καβείρια μυστήρια, γνώριζε την τελετή, αλλά δεν μπορούσε να γράψει τίποτα λόγω της ευσεβείας του ή του όρκου, που είχε δώσει. Ο Παυσανίας δεν ήταν μόνο μυημένος στα Καβείρια, αλλά και στα Αιγυπτιακά Μυστήρια, όπως προκύπτει από το έργο του ‘‘Ίσις και Όσιρις’’.
Ο συγγραφέας αρκείται να μας πει ότι η μυστική λατρεία ήταν δώρο της Δήμητρας προς τους Καβειραίους, πιθανόν συνδέοντας τους Κάβειρους με τους Καβειραίους και τον Αιτναίο με τον Ήφαιστο. Οι ιερές τελετές κι εδώ έχουν τα ίδια ονόματα με τις τελετές της Δήμητρας και της Περσεφόνης : δρώμενα, τελετή, όργια.
Και ο Παυσανίας συνεχίζει : « Πάντως η τελετή ήταν δώρο της Δήμητρας στους Καβειραίους. Κατά την εκστρατεία των Επιγόνων και την άλωση των Θηβών, ξεσπιτώθηκαν από τους Αργείους οι Καβειραίοι και η τελετή για έναν καιρό έσβησε. Αλλά αργότερα η Πελαργή, η θυγατέρα του Ποτνέα, κι ο σύζυγός της ο Ισθμιάδης, έθεσαν εξαρχής πάλι σε λειτουργία τα μυστήρια ».