Η δημαρχία των Ρωμαίων ...

Aπό τον πολιτικό μηχανικό Θεόδωρο Κ. Παπαϊωάννου

Το αξίωμα του δημάρχου και οι δημοτικές εκλογές είναι θεσμοί παλαιοί συνδεδεμένοι στενά με τη δημοκρατική λειτουργία των πολιτευμάτων. Ηδη στον αρχαίο ελληνορωμαϊκό κόσμο η δημαρχία λειτουργούσε συστηματικά και αποτελεσματικά. Η νεότερη Ευρώπη, γόνος και κληρονόμος του αρχαίου πολιτισμού, συνεχίζει κι εδώ, με όλες φυσικά τις απαραίτητες προσαρμογές, την παράδοση της αρχαιότητας. Η δημαρχία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ρωμαϊκής διοικητικής μηχανής και διαμορφώθηκε σε μια πολύπτυχη και ολοκληρωμένη νομική υπόσταση. Κατ' αρχήν ο δήμαρχος (tribunus plebis) ήταν ένας κεντρικός θεσμός res publica Romana. Η καρδιά του απέραντου ρωμαϊκού κράτους, η Πό-λη (Urbs), ανεδείκνυε κάθε χρόνο 10 δημάρχους, που ανελάμβαναν καθήκοντα στις την 10η Δεκεμβρίου. Ο θεσμός λειτουργούσε κυρίως ως προστατευτική ασπίδα του μεγάλου και ανώνυμου πλήθους έναντι της αυθαιρεσίας των πολιτικών και στρατιωτικών αρχόντων και των «ευγενών». Το γεγονός της εκλογής του δημάρχου από ευρύτατη λαϊκή βάση περιέβαλλε το αξίωμα με τεράστια ισχύ. Ο δήμαρχος ήταν πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο (potestas sacrosanta) και όποιος τολμούσε να βιαιοπραγήσει εναντίον του ή να τον προσβάλει διέπραττε ιεροσυλία και επέσυρε σοβαρές κυρώσεις. Εκτός από το απαρα-βίαστο (που χωρίς άλλο θυμίζει τη σημερινή βουλευτική ασυλία) είχε σεβαστά προνόμια και εξουσίες. Όταν μιλούσε στις δημοτικές συγκεντρώσεις, απαγορευόταν να διακόπτεται ή να προβάλλονται αντιρρήσεις (Διονύσ. Αλικαρν. 7,17,5: δημάρχου γνώμην αγορεύοντος εν δήμω μηδείς λεγέτω μηδέν, εναντίον μηδέ μεσολαβείτω τον λόγον). Απ' όπου περνούσε, όλοι σηκώνονταν και όταν πήγαινε κάπου του παραχωρούσαν την πρωτοκαθεδρία. Ειδικά στις γιορτές οι δήμαρχοι και η συνοδεία τους είχαν τιμητική θέση.
Οι δικαιοδοσίες του αξιώματος αυτού ήταν ευρύτατες. Περίφημο ήταν το δικαίωμα τους να αναστέλλουν εν ονόματι και προς όφελος του λαού νομικές, δικαστικές, πολιτικές και κοινωνικές διαδικασίες προφέροντας τη μαγική λέξη Veto («=απαγορεύω») ή Intecedo (« = παρεμβαίνω») (Το «δικαίωμα άσκησης Veto » διατηρείται μέχρι και σήμερα στο πλαίσιο ποικίλων νομικών διαδικασιών και προσώπων, λ,χ. στον Ο. Η. Ε.). Η άσκηση βέβαια του Veto περιοριζόταν από ισχύουσες νομοθετικές ρυθμίσεις ή την προβολή Αντι-Veto από άλλον συν-δήμαρχο. Ο δήμαρχος είχε το δικαίωμα να παρακολουθεί τις συνεδρίες του ανώτατου κυβερνητικού οργάνου της συγκλήτου (senatus), να ασκεί κριτική και να προβάλλει αντιρρήσεις. Κάθε απόφαση της συγκλήτου έπρεπε να φέρει γραπτή και τη δική του συναίνεση [με τη συντομογραφία «c» (=censuere) : «=είμαστε σύμφωνοι»]. Στις αρμοδιότητες του υπαγόταν ο έλεγχος της συνταγματικότητας των νομών, ο έλεγχος των προσόντων υποψηφίων για δημόσια αξιώματα, η συντήρηση της πόλης, η διοργάνωση αγώνων, η ανέγερση δημοσίων κτιρίων και πλήθος άλλων καθηκόντων, που κατοχυρώθηκαν με νόμους, όπως τη Lex Hortensia (287 π.Χ.).
Από τις κυριότερες μέριμνες του δημάρχου ήταν η αποτελεσματικότερη προστασία του δημότη, που δικαιού¬νταν σε κάθε περίσταση να επικαλεστεί την παρέμβαση και τη βοήθεια του. Αυτό ήταν το περίφημο ius auxilii . Για τον λόγο αυτό δεν επιτρεπόταν στους δημάρχους να απουσιάσουν από την πόλη περισσότερο από μία μέρα καθ' όλη τη διάρκεια του έτους. Η πόρτα τους παρέμενε ανοιχτή για τους πολίτες νύχτα - μέρα: ουκ της οικίας αυτού (δηλ. του δημάρχου) κλείεσθαι νενόμισται θύραν, αλλά και γύκτωρ ανέωγε και μεθ' ημέραν ώσπερ λιμήν και καταφυγή τοις όεομένοις (Πλούταρχος, Αιτίαι Ρωμαϊκαί 81). Η συνέλευση των δημοτών ψήφιζε τους νόμους που εισηγούνταν οι δήμαρχοι (plebiscita), των οποίων η εφαρμογή ήταν υποχρεωτική για όλους. Όλα αυτά καθιστούσαν το αξίωμα του δημάρχου ιδιαίτερα ισχυρό και περιζήτητο. Γι' αυτό είχε θεσπιστεί να μην μπορεί να το διεκδικήσει Ρω¬μαίος πολίτης νεότερος των 31 ετών (αργότερα των 27 ετών). Μαρτυρούνται μάλιστα και περιπτώσεις συγκλητικών που διεκδίκησαν το αξίωμα του δημάρχου (όπως σήμερα συμβαίνει με πολλά πολιτικά στελέχη της κεντρικής πολιτικής σκηνής). Είναι ευνόητο ότι οι παραπάνω εξουσίες, και κατά συνέπεια και το κύρος του δημαρχιακού αξιώματος, συνδέονταν στενά με την ομαλή και απρόσκοπτη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σε περιόδους όμως πολιτικών ανωμαλιών και εμφυλίων πολέμων γινόταν η δημαρχία αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης και ο θεσμός έχανε την αξία και το κύρος του. Έτσι κατά τη διάρκεια των εσωτερικών ερίδων που προκάλεσαν οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες των Γράκχων,η δημαρχία έγινε όργανο κομματικών επιδιώξεων στις αντιδικίες των «Αριστοκρατικών» («Optimates») με τους «Δημοκρατικούς» («Populares»).
Κατά τη διάρκεια πάλι της δικτατορίας του Σύλλα αφαιρέθηκαν -ως συνήθως- πολλές από τις αρμοδιότητες των δημάρχων. Τέλος, μετά την εγκαθίδρυση του αυτοκρατορικού καθεστώτος από τον Οκταβιανό Αύγουστο ο θεσμός υποβαθμίσθηκε ακόμη περισσότερο. Οι δήμαρχοι φαίνεται πως έπαυσαν να αφιερώνονται ολοκληρωτικά στο υψηλό τους λειτούργημα. Ασκούσαν παράλληλα την ιδιωτική τους προσοδοφόρα εργασία και εκτελούσαν ως πάρεργο την ούτως ή άλλως αποδυναμωμένη πια δημαρχία. Ωστόσο είναι βέβαιο ότι οι σοβαρά περί τα πολιτικά προβληματιζόμενοι Ρωμαίοι ποτέ δεν έπαυσαν να ασκούν την ουσιαστική κριτική τους σχετικά με το κύρος του θεσμού, τις δυνατότητες κοινωνικής προσφοράς και την «πλήρη και αποκλειστική» απασχόληση του δημάρχου με τα καθήκοντα του. Αυτό γίνεται σαφές αν διαβάσει κανείς την επιστολή 1, 23 του Πλινίου του Νεότερου, που απευθύνει το 97μ.Χ. σε έναν υποψήφιο δήμαρχο και του εκθέτει τις σκέψεις του, σκέψεις ενός επιτυχημένου δικηγόρου που είχε ήδη εμπειρίες και βιώματα από δημαρχιακή αρχή. Η επιστολή αυτή, εξαιρετικά επίκαιρη, αξίζει να τύχει της προσοχής των υποψήφιων (μετά 15 μήνες από τώρα) δημάρχων και νομαρχών, γιατί μπορεί να τους προβληματίσει και, αν μη τι άλλο, να τους επισημάνει τη σοβαρότητα και τις συνέπειες της προσωπικής τους αντιμετώπισης του δημαρχιακού αλλά και νομαρχιακού αξιώματος : « Ζητάς τη γνώμη μου αν μπορείς να ασκείς δικηγορία όσο θα είσαι δήμαρχος.
Εκείνο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι τι νομίζεις πως είναι η δημαρχία: μια κούφια σκιά και όνομα χωρίς τιμή ή εξουσία ιερή και απαραβίαστη (ίnanem umbram et sine honore nomen an protestatem, sacrosanctam), την οποία δεν είναι ωραίο να περιφρονεί κανένας και ειδικά αυτός που την έχει. Εγώ ο ίδιος, όταν ήμουν δήμαρχος - ίσως να έκανα λά-θος που νόμιζα ότι ήμουν κάτι τι αλλά έτσι πίστευα -, αποσύρθηκα από την άσκηση της δικηγορίας. Πρώτα- πρώτα γιατί μου φαινόταν άσχημο αυτός που, όταν περνάει, πρέπει όλοι να σηκώνονται, αυτός στον οποίο πρέπει όλοι να παραχωρούν τη θέση τους, αυτός να στέκεται όρθιος κι όλοι οι άλλοι να κάθονται. Αυτός που έχει το δικαίωμα να προστάξει να σωπάσουν όλοι, σ' αυτόν να επιβάλλει τη σιωπή η κλεψύδρα του δικαστηρίου κατά την αγόρευσή του. Αυτός που είναι ασέβεια να τον διακόψουν, αυτός να ακούει τις αντιλογίες των άλλων και, αν τις ανεχθεί και τις αφήσει ατιμώρητες, να θεωρείται νωθρός, αν πάλι τις τιμωρήσει, να θεωρείται αλαζο-νικός. Μπροστά στα μάτια μου ερχόταν ακόμη και η απορία τι θα έκανα αν επι-καλούνταν τη βοήθεια μου ως δημάρχου είτε αυτός για τον οποίο θα εκτελούσα χρέη υπεράσπισης είτε εκείνος κατά του οποίου θα είχα χρέη κατηγόρου. Θα προέβαλλα βέτο και θα προσέφερα τη βοήθεια μου ή θα σώπαινα και θα ησύχαζα και, σαν κατά κάποιο τρόπο να είχα αποβάλει το αξίωμα μου, θα ενεργούσα ως ιδιώτης; Από αυτές τις σκέψεις παρακινημένος προτίμησα να προσφέρω τον εαυτό μου δήμαρχο για όλους παρά δικηγόρο για λίγους. Εσύ ωστόσο (θα το πω πάλι) εκείνο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι τι νομίζεις πως είναι η δημαρχία, ποιό ρόλο θα προτιμήσεις να αποδεχθείς. Και φυσικά ένας σοφός άνδρας θα προτιμήσει τον ρόλο που μπορεί να τον προσαρμόσει επάνω του, έτσι ώστε να τον φέρει σε αίσιο πέρας».

*** Προτίθεμαι να γνωστοποιήσω ολοκληρωμένες τις απόψεις μου σχετικά με τα έργα οδοποιίας και τον ανισόπεδο κόμβο στις 16. 7.09 αφού βρώ τον χρόνο να περπατήσω τον δρόμο προς ’’Μαζαράκη’’ και έχω πλήρη ενημέρωση από την Περιφέρεια Στερεάς. Πάντως κάποια άτομα σε μεγάλη έκταση γνωρίζουν από την επομένη του οδικού ατυχήματος τις απόψεις μου. Δεν έχουν κοινοποιήσει και περιμένουν αυτό να γίνει από πρώτα από μένα.