Προκατειλημμένη δειγματοληψία

Του  Δρ. Γιάννη Ζαμπετάκη, izabet@chem.uoa.gr

Σήμερα, γίνεται πολύς λόγος για την αξιοπιστία διαφόρων μετρήσεων (από γκάλοπ γνώμης μέχρι αναλύσεις εξασθενούς χρώμιου στον Ασωπό ποταμό). Πόσο αξιόπιστες είναι αυτές οι μετρήσεις; Πόσο πιστευτά είναι τα εκάστοτε αποτελέσματα; Η Επιστήμη (είτε η Νομική είτε η Χημεία) πρέπει να εξυπηρετούν την Αλήθεια. Συνεπώς, το ερώτημα «πόσο αληθινό είναι το τάδε αποτέλεσμα της δείνα μέτρησης;» μπορεί και πρέπει να έχει μονοσήμαντη απάντηση.

Στην Αναλυτική Χημεία, για να κάνουμε μια ανάλυση (π.χ. μελαμίνης σε τρόφιμα ή βαρέων μετάλλων στο νερό) πρέπει αρχικά να βρούμε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα από το προς ανάλυση υλικό. Από τη μία πλευρά, είναι αδύνατο να γίνει χημική ανάλυση στο σύνολο του υλικού ενώ από την άλλη πλευρά οι πιο πολλές χημικές αναλύσεις είναι καταστρεπτικές για το δείγμα. Γι’αυτούς τους λόγους, ο προσδιορισμός ενός συστατικού (ή η μέτρηση της παραμέτρου που μας ενδιαφέρει) γίνεται σε ένα μικρό μέρος του υλικού που ονομάζεται δείγμα. Το δείγμα πρέπει να αντιπροσωπεύει το σύνολο του συγκεκριμένου υλικού. Με άλλα λόγια, η κυρίαρχη ιδιότητα ενός δείγματος είναι η αντιπροσωπευτικότητά του. 

Η σωστή και μη προκατειλημμένη δειγματοληψία είναι η βάση κάθε αξιόπιστης χημικής ανάλυσης και η αξία της χημικής πληροφορίας που θα προκύψει από την ανάλυση εξαρτάται άμεσα από το πόσο αντιπροσωπευτικό είναι το δείγμα που χρησιμοποιήθηκε. Αν το δείγμα δεν είναι αντιπροσωπευτικό του υλικού, ακόμα και η καλύτερη αναλυτική μέθοδος κι αν χρησιμοποιηθεί στο καλύτερο διαπιστευμένο εργαστήριο του κόσμου, δεν θα μπορέσουμε να απαντήσουμε σωστά την ερώτηση που ενέπνευσε την ανάγκη για ανάλυση.

Κάθε αξιόπιστο αποτέλεσμα πρέπει να συνοδεύεται από πληροφορίες σχετικές με τον τρόπο της δειγματοληψίας (χρόνος, τόπος, τρόπος), με το πόσα δείγματα αναλύθηκαν, πόσες φορές αναλύθηκε το κάθε δείγμα, ποια βαθμονομημένη (calibrated) μέθοδος μέτρησης χρησιμοποιήθηκε και σε ποιο διαπιστευμένο (accredited) εργαστήριο έγιναν οι αναλύσεις. Μόνο τότε μπορούμε να κρίνουμε χωρίς προκατάληψη (unbiased) την αξιοπιστία και (σε τελική ανάλυση) την αξία της μέτρησης.

Εφαρμόζοντας το παραπάνω σκεπτικό, πρέπει να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο σκοπός μιας ανάλυσης: να βρει έναν ποταμό καθαρό ή ένα τρόφιμο μη νοθευμένο ή το ανάποδο; Ο σκοπός της ανάλυσης είναι συνεπώς άμεσα συνδεδεμένος με το επιστημονικό ερώτημα που θέλουμε να απαντήσουμε. Αν θέλουμε να αποδείξουμε ότι τα ψάρια από μολυσμένες θάλασσες περιέχουν βαρέα μέταλλα, τότε πρέπει να πάρουμε δείγματα ψαριών από …μολυσμένες θάλασσες. Αν θέλουμε όμως να αποδείξουμε ότι η περιεκτικότητα των γεωργικών προϊόντων σε βαρέα μέταλλα εξαρτάται από την ποιότητα του νερού άρδευσης, τότε πρέπει να αναλύσουμε δείγματα τροφίμων που έχουν παραχθεί με μολυσμένο νερό και να τα συγκρίνουμε με τα ίδια τρόφιμα που έχουν παραχθεί με καθαρό νερό.

Η Επιστήμη είναι ένα εργαλείο που μας βοηθά να αποκαλύψουμε την Αλήθεια. Όταν όμως οι πολιτικοί βιάζουν την Επιστήμη τότε ακόμα και ο Ασωπός (μπορεί να) είναι ένα καθαρό ποτάμι. Με μια προκατειλημμένη δειγματοληψία, για παράδειγμα, στις εκβολές του δεν θα βρούμε βαρέα μέταλλα. Άρα μπορούμε να πούμε ότι ο Ασωπός είναι καθαρός; 

Ο σκοπός σίγουρα αγιάζει τα μέσα …αλλά ο μοναδικός μας σκοπός μήπως πρέπει να είναι ο Άνθρωπος και η Δημόσια Υγεία και όχι οι μικροκομματικές μας μωροφιλοδοξίες; Η απάντηση του ΥΠΕΧΩΔΕ σε αυτό το ερώτημα αναμένεται με ενδιαφέρον…