Ανθρωπικό Αξίωμα ...

Από δαμ-ων

Ο  ΣΥΝΔΕΤΙΚΟΣ  ΚΡΙΚΟΣ  ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ – ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

[[ Κάποιοι φίλοι διάβασαν μια μικρή ανάπτυξη του “ανθρωπικού αξιώματος” σε σχόλιο της ανάρτησης για τον ΕΡΜΗ στις 30/10, που τους κέντρισε το ενδιαφέρον. Μου ζήτησαν περισσότερες πληροφορίες. Δεν θα τους χαλάσω το χατίρι. Θα δώσω μια εκτενέστερη ανάπτυξη, όπου, ας μου το συγχωρήσουν, θα επαναλάβω και κάποια κομμάτια που ήδη έχω γράψει.]]

  Η άποψη ότι το Σύμπαν ως σύνολο πρέπει να έχει κάποια αιτία, και πως αυτή η αιτία είναι ο Θεός, διατυπώθηκε από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αναπτύχθηκε από τον Θωμά τον Ακινάτη και πήρε την πιο πειστική μορφή της τον 18^ο αιώνα από τους W. Leibniz και S.Clarke. Η Συλλογιστική αυτή είναι γνωστή ως το “κοσμολογικό επιχείρημα” για την ύπαρξη του Θεού. Ο στόχος του κοσμολογικού επιχειρήματος είναι διττός. Ο πρώτος είναι να καθιερώσει την ύπαρξη ενός “πρώτου κινούντος”, ενός όντος που ακολούθως θα εξηγήσει την ύπαρξη του κόσμου. Ο δεύτερος είναι να αποδείξει ότι αυτό το “ον” είναι πραγματικά ο Θεός.

   Το επιχείρημα ακολουθεί την εξής γραμμή: Πιστεύεται ότι κάθε γεγονός έχει την αιτία του. Επειδή δεν μπορεί να υπάρχει μια άπειρη αλυσίδα αιτίων- αποτελεσμάτων, πρέπει να υπάρχει μια αρχική αιτία για τα πάντα. Αυτή η αιτία είναι ο Θεός.

    Σήμερα, περισσότερο από κάθε εποχή, οι επιστήμονες δέχονται πως κάθε συμβάν έχει μια αιτία. Ο Clarke υποστηρίζει: « τίποτε δεν μπορεί να είναι πιο παράλογο από το να υποθέσουμε ότι υπάρχει κάτι χωρίς να συντρέχει κανένας απολύτως λόγος για να υπάρχει ή να μην υπάρχει ».

   Ακόμη κι αν παραδεχτούμε το κοσμολογικό επιχείρημα, ότι δηλαδή το Σύμπαν πρέπει να έχει ένα αίτιο, υπάρχει μια λογική δυσκολία αν παραδεχτούμε πως το αίτιο αυτό είναι ο Θεός, γιατί θα μπορούσε κάποιος να ρωτήσει: « Ποιο είναι το αίτιο της ύπαρξης του Θεού; ». Η απάντηση συνήθως είναι:

« Ο Θεός δεν χρειάζεται κανένα αίτιο, είναι μια αναγκαστική ύπαρξη, που εμπεριέχει το αίτιό της ».

    Ο άνθρωπος στις μεταφυσικές και υπαρξιακές του αναζητήσεις, πολλές φορές, αισθάνεται να είναι εξόριστος σε μια γωνιά του Σύμπαντος. Εξόριστος για δύο λόγους: α) γιατί το Σύμπαν εμφανίζεται απέραντα μεγάλο και με άπειρη ποικιλία μορφών ύλης, και, β) γιατί το Σύμπαν δεν έχει κάποιον προφανή σκοπό. Ο πολύπλοκος μηχανισμός του, παρά τη θαυμαστή εσωτερική του αλληλουχία, φαίνεται να λειτουργεί ερήμην του ανθρώπου, ενώ η λειτουργία του είναι τις περισσότερες φορές ακατανόητη.

    Σε πολλούς επικρατεί η άποψη πως η δημιουργία έγινε με βάση κάποιο “σχέδιο”, επομένως συνδέθηκε με την ιδέα της τελεολογίας (τέλος= σκοπός): ότι δηλαδή το Σύμπαν προγραμματίστηκε να εξελιχθεί προς κάποιο σκοπό. Στη γενικότερη μορφή της, η τελεολογική άποψη συμπεριλαμβάνει και την απλή και την περίπλοκη τάξη, που δεχόμαστε στη Φυσική.

    Η ιδέα αυτή είναι αρκετά παλιά. Ο Ακινάτης έγραψε: « Σε όλα τα σώματα, που υπακούουν στους φυσικούς νόμους, ακόμη και όταν στερούνται αυτογνωσίας, παρατηρείται μια κανονικότητα δράσεων, που κατευθύνονται προς ένα σκοπό…Κι αυτό δείχνει πως υπάρχει σκοπιμότητα και όλα αυτά δεν γίνονται εκ συμπτώσεως ». Παρά το γεγονός πως ο Ακινάτης δεν ήξερε για την μαθηματική απλότητα των θεμελιωδών νόμων της φυσικής, είχε αντιληφθεί ότι όλα τα υλικά σώματα υπακούουν σε νόμους, κι αυτό το χρησιμοποίησε ως απόδειξη της ύπαρξης ενός Θεού σχεδιαστή.

   Συχνά διατυπώνεται η άποψη ότι οι επιστημονικές αλήθειες αποτελούν προσεγγίσεις της αληθινής πραγματικότητας. Σύμφωνα μ’ αυτή την προοπτική, οι “αληθινοί” νόμοι της φύσης είναι κρυμμένοι μέσα στα δεδομένα της παρατήρησης και του πειράματος, και αποκαλύπτονται με επίμονη και εμπνευσμένη έρευνα. Η κβαντική θεωρία παρακίνησε τους φυσικούς να διακηρύξουν ότι δεν υπάρχει “αντικειμενική πραγματικότητα”, αλλά η μόνη πραγματικότητα είναι αυτή που προκύπτει από τις παρατηρήσεις μας. Δεν μπορούμε να μιλάμε για αλήθεια, αλλά για μοντέλα, που μας βοηθούν να συσχετίζουμε τις παρατηρήσεις μας. Ο Niels Bohr μας λέει πως: « η Φυσική εκθέτει πώς λειτουργεί και όχι τι είναι το Σύμπαν! ».

   Ο Wheeler με θαυμασμό συνεχίζει: « Η ομορφιά των νόμων της Φυσικής είναι η υπέροχη απλότητά τους…Ποιος είναι ο έσχατος μαθηματικός μηχανισμός πίσω απ’ όλα αυτά; Αναμφίβολα αυτός θα είναι το πιο όμορφο πράγμα ». Ο Roger Bacon τονίζει πως: « Τα μαθηματικά είναι η πύλη και το κλειδί προς τις επιστήμες…Γιατί δεν είναι δυνατό να κατανοηθούν τα πράγματα αυτού του κόσμου χωρίς τη γνώση των μαθηματικών », ενώ ο Sir James Jeanes εκφράζει τη γνώμη ότι: « ο Θεός είναι μαθηματικός ».Ο Θεός, λοιπόν, επέλεξε τη μαθηματική μορφή για να υλοποιήσει τις ιδέες Του! Ο Γάλλος επιστήμονας Jaen d’ Alembert έγραψε: « Για κάποιον, που θα θεωρούσε το Σύμπαν ως σύνολο, ολόκληρη η δημιουργία θα φαινόταν η μοναδική και αναγκαστική αλήθεια ».

   Όμως γιατί το Σύμπαν κατέληξε, μέσα από την εξέλιξη, στην ευφυή ζωή; Γιατί υπάρχουν ευφυή όντα που μπορούν να θέτουν φιλοσοφικά και φυσικά- μαθηματικά ερωτήματα; Ίσως μια απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα να δίνει το “ανθρωπικό αξίωμα”.

   Κατά τον Αριστοτέλη το αξίωμα ήταν μια αναπόδεικτη πρώτη αρχή, από την οποία θα πρέπει να ξεκινούν όλες οι αποδείξιμες επιστήμες. Επιπλέον, κάθε συγκεκριμένη επιστήμη έχει τις δικές της ιδιαίτερες πρώτες αρχές, πάνω στις οποίες στηρίζεται.

     Σήμερα, με τον όρο ‘‘αξίωμα’’, στα μαθηματικά και στη Φυσική, εννοούμε πολλές φορές μια πρόταση, που αποκτήθηκε μετά από γενίκευση κι αφαίρεση και γι’ αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκην προφανής.

     Στην Αστρονομία και στην Αστροφυσική, πολλοί επιστήμονες αισθάνονται την ανάγκη να συνδέσουν τις παρατηρήσεις τους με τις μεταφυσικές τους ανησυχίες κι έτσι προέκυψε το ‘‘ανθρωπικό αξίωμα’’. Πώς έγινε όμως αυτό;

     Η προσεκτική μελέτη και παρατήρηση του Σύμπαντος αποκαλύπτει πιθανόν κάποια επιδέξια σκοπιμότητα! Υπάρχει, κατ’ αρχήν, μια σειρά αξιοσημείωτων συμπτώσεων, ως προς τα μεγέθη. Φαίνεται δηλαδή ότι η ανθρώπινη κλίμακα συμπίπτει περίπου με τον γεωμετρικό μέσο όρο της αστρονομικής και της πυρηνικής κλίμακας. Ένα πρωτόνιο, για παράδειγμα, έχει μάζα 2x10^-24  gr, ενώ ένα συνηθισμένο αστέρι γύρω στα 2x10³³ gr. Ο γεωμετρικός μέσος όρος είναι  6x10⁴  gr, ή 60 kgr,η τυπική συνεπώς μάζα του ανθρώπινου σώματος. Οι γραμμικές, εξάλλου, διαστάσεις του ανθρώπου, που είναι 2m, δεν απέχουν από τον γεωμετρικό μέσο όρο των διαστάσεων του ατομικού πυρήνα, 10^-13 cm,και της απόστασης των αστέρων, 10¹⁸ cm,δηλ. ένα έτος φωτός. Ο άνθρωπος συνεπώς βρίσκεται στο μέσο της τεράστιας κλίμακας, που συνδέει με κατάλληλο τρόπο τον μικρόκοσμο με τον μεγάκοσμο!

     Αυτές και άλλες συμπτώσεις, υποδεικνύoυν, ίσως, ότι η ανθρώπινη παρουσία στο Σύμπαν έχει κάποια σημασία, έχει μία σκοπιμότητα. Και βάσει αυτών, διατυπώθηκε το περίφημο “ανθρώπινο αξίωμα”. Η βασική ιδέα - παραδοχή του ανθρωπικού αξιώματος, είναι πως ο αντικειμενικός σκοπός ύπαρξης του Σύμπαντος είναι ν’ απαιτήσει το “γνώθι σ’αυτόν” την αυτογνωσία του. Το Σύμπαν θέλει να καταλάβει τον εαυτό του, ν’ ανακαλύψει τη δομή του και τους φυσικούς νόμους που το κυβερνούν. Και πως το καταφέρνει αυτό; Απλούστατα, δημιουργώντας κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη της ζωής. Η εξέλιξη της ζωής θα καταλήξει στον άνθρωπο, την έξυπνη ζωή, και ένα μικρό ποσοστό αυτής θα εξελιχθεί (!) σε Φυσικούς, που θα προσπαθήσουν να ανακαλύψουν τη δομή και τους νόμους λειτουργίας του Σύμπαντος.

      Έτσι εκπληρώνεται, λέει το ανθρωπικό αξίωμα, ο σκοπός ( ή ένας από τους σκοπούς, αν θέλουμε να είμαστε μετριόφρονες )  της ύπαρξης του Σύμπαντος.

   Υπάρχουν δυο διατυπώσεις: Η ισχυρή ανθρωπική αρχή, που πρωτοδιατυπώθηκε από τον αστροφυσικό Brandon Carter, σύμφωνα με την οποία: « Το Σύμπαν πρέπει να είναι τέτοιο, ώστε σε κάποιο στάδιο να είναι κατάλληλο για συνειδητά όντα ». Αυτό δεν απέχει πολύ από το θεολογικό ισχυρισμό πως ο Θεός έκανε τον κόσμο για κατοικία του ανθρώπου.

Έχουμε και την ασθενή ανθρωπική αρχή, σύμφωνα με την οποία οι παρατηρητές επιλέγουν ένα εξαιρετικά μη τυπικό Σύμπαν από ένα τεράστιο σε αριθμό σύνολο εναλλακτικών Συμπάντων. Ο B.Carter χρησιμοποίησε την έκφραση: « Αυτό που μπορούμε να παρατηρήσουμε πρέπει να περιορίζεται από τις απαραίτητες συνθήκες για να υπάρχουν παρατηρητές ». Δηλαδή με δυο λόγια: « ο παρατηρητής περιορίζει το παρατηρούμενο ».

    Η “ανθρωπική αρχή” αλλάζει την οπτική γωνία μας ως προς το Σύμπαν. Δεν είναι ότι στην μακραίωνη εξέλιξή του το Σύμπαν δημιούργησε τυχαία τις κατάλληλες συνθήκες για να υπάρξει ανθρώπινη ζωή, αλλά προετοιμάστηκε κατάλληλα γι’ αυτό τον σκοπό! Να υπάρξουν δηλαδή σ’ αυτόν τον πλανήτη, ίσως και σ’ άλλους, έλλογα όντα, ευφυής ζωή!

    Ο πανεπιστημιακός καθηγητής Στ. Τραχανάς, που έχει επεξεργαστεί μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή του “ανθρωπικού αξιώματος”, μας λέει : « Όλοι οι φυσικοί νόμοι, χωρίς εξαίρεση, είναι βιολογικά αναγκαίοι. Κανένας τους δεν είναι βιολογικά περιττός. Όλοι επιτελούν μια βιολογική ζωτική λειτουργία ».

Μπορεί να συνεχίσει κανείς και πιο πέρα. Η παρουσία του ανθρώπου και ο κόσμος γύρω του ερμηνεύεται με συνέπεια, σαν αποτέλεσμα της κατάλληλης εκλογής των φυσικών νόμων και των φυσικών σταθερών. Το “ανθρωπικό αξίωμα” είναι ένας τρόπος να ερμηνεύσει γεγονότα, ακόμα και στα αρχικά στάδια του Σύμπαντος, από μια μεταγενέστερη αναμφισβήτητη παρουσία, αυτήν του ανθρώπου ως παρατηρητή! 

    Και δίνει το “ανθρωπικό” αξίωμα την μεταφυσική αλλά και την επιστημονική ικανοποίηση της διερεύνησης πολλών φαινομένων ή μεγεθών, με αφετηρία αυτό και μόνο το εξαιρετικό γεγονός. Η εύστοχη φράση του Einstein : « το πιο ακατανόητο γεγονός με το Σύμπαν, είναι ότι είναι κατανοητό » , αποκτά έτσι μια άλλη διάσταση. Το Σύμπαν είναι κατανοητό από τη στιγμή που σαν σκοπό του θεωρήσουμε τη δημιουργία σκεπτόμενων όντων.

    Σύμφωνα με τον J. Wheeler, ο Σύμπαν έπρεπε να δημιουργήσει τον άνθρωπο, για να υπάρξει το ίδιο! Αυτό μπορεί να στηριχθεί στην Κβαντομηχανική, σύμφωνα με την οποία, ένα γεγονός του μικρόκοσμου υπάρχει, μόνο αν παρατηρηθεί. Έτσι και το Σύμπαν. Για να είναι πραγματικό, πρέπει να εξελιχθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να υπάρξουν οι παρατηρητές του!

Ο  Wheeler συνεχίζει : « Ο παρατηρητής είναι απαραίτητος για τη δημιουργία του Σύμπαντος, όσο και το Σύμπαν για τη δημιουργία του παρατηρητή ».

Επιστημονικά δεχόμαστε την πιθανότητα, αυτό που εμείς εννοούμε σαν Σύμπαν, να είναι ένα από τα πολλά, μπορεί και άπειρα, άλλα σύμπαντα. Έτσι, αυτό που εμείς εννοούμε σαν Σύμπαν μπορεί να είναι απλά μια μικρή γωνία ενός πολύ μεγαλύτερου ‘‘Όλου’’. Μακριά από αυτήν τη γωνία, πιθανόν, να κυριαρχούν άλλοι φυσικοί νόμοι. Η παραδοχή αυτού του αξιώματος από πάρα πολλούς επιστήμονες, έχει σαν αποτέλεσμα την αποδοχή ενός Σύμπαντος που είναι διάσπαρτο με νοήμονα όντα. Κατά την ταπεινή μου γνώμη πρέπει ευφυής ζωή να υπάρχει σε πάρα πολλούς πλανήτες, τόσο στον γαλαξία μας, όσο και σε άλλους γαλαξίες.

Ένας από τους θεμελιωτές της Θερμοδυναμικής, ο Boltzmann, ασπάστηκε τη θεωρία των πολλών Συμπάντων. Τα Σύμπαντα του Boltzmann δημιουργούνται διαδοχικά, αλλά οι οργανωμένες φάσεις τους χωρίζονται με τόσο τεράστια χρονικά χάσματα, ώστε να είναι σχεδόν φυσικά ανεξάρτητες μεταξύ τους. Μια σύγχρονη παραλλαγή του σεναρίου των διαδοχικών Συμπάντων είναι η θεωρία του “παλλόμενου Σύμπαντος”. Το Σύμπαν πιστεύουμε πως ξεκίνησε από την “Μεγάλη έκρηξη” και τώρα βρίσκεται στο στάδιο της διαστολής. Η παρούσα όμως διαστολή μπορεί να μη συνεχιστεί επ’ άπειρον. Τελικά το Σύμπαν θα αρχίσει να συστέλλεται, ξαναγυρίζοντας στην αρχική του κατάσταση με τη μορφή ενός γιγαντιαίου κατακλυσμού, που είναι γνωστός σαν “Μεγάλη σύνθλιψη”. Μερικοί φυσικοί έχουν διατυπώσει την άποψη ότι αυτός ο υπερβολικά συμπιεσμένος κόσμος δεν θα χαθεί σαν χωροχρονική ανωμαλία, αλλά θα εκτιναχθεί πάλι όταν αποκτήσει τεράστια πυκνότητα, αρχίζοντας ένα νέο κύκλο διαστολής και συστολής. Σ’ αυτό το σενάριο, το Σύμπαν συνεχίζει επ’ άπειρον να πάλλεται κυκλικά, από την κατάσταση μέγιστης σύνθλιψης στην κατάσταση μέγιστης αραίωσης  σαν ένα μπαλόνι που φουσκώνει και ξεφουσκώνει διαδοχικά. Ο Wheeler διατύπωσε μια ριζοσπαστική υπόθεση. Είπε: « Μια σύνθλιψη και εκ νέου εκτίναξη έχει σαν αποτέλεσμα της επανεπεξεργασία του κόσμου ». Αυτό σημαίνει ότι κάθε κύκλος συστολής- διαστολής είναι ένα είδος “νέου σχεδιασμού” , κατά τον οποίο οι φυσικές συνθήκες αναπροσαρμόζονται. Αν συμβαίνει αυτό, υπάρχει η πιθανότητα το Σύμπαν, μετά από πολλούς κύκλους, να περάσει απ’ όλες τις προσφερόμενες δυνατότητες. Σε κάθε κύκλο, ο “κοσμικός ανακατευτής”, ο Θεός, θα προγραμματίζει τους παρατηρητές, τα ευφυή όντα, που θα παρατηρήσουν τις νέες συνθήκες της δημιουργίας Του. Είναι προφανές πως κάθε νέο Σύμπαν θα είναι τελειότερο από το προηγούμενο και οι παρατηρητές πνευματικότεροι, ώστε να καταλήξουν στην θεία Απειροσύνη…

   Τα βαριά στοιχεία, από οποία αποτελείται ο γαλήνιος πλανήτης μας, δημιουργήθηκαν πριν δισεκατομμύρια χρόνια, μέσα στις φωτιές και τις εκρήξεις των αστεριών, που ονομάζουμε σουπερνόβα. Αλλά και ολόκληρο το Σύμπαν γεννήθηκε με μια έκρηξη ασύγκριτα απεριόριστης βιαιότητας. Για τον φυσικό τα βίαια φαινόμενα είναι απλά ιδιαίτεροι τρόποι έκφρασης των φυσικών νόμων, που είναι ηθικά ουδέτεροι. Μπορεί ένας σεισμός να έχει ανθρώπινα θύματα, να αποτελεί ένα κακό για ορισμένους που επλήγησαν, για τον σεισμολόγο όμως είναι μια φυσική εκδήλωση λόγω της κίνησης των λιθοσφαιρικών πλακών. Έτσι, το καλό και το κακό κρίνονται μόνον από το νου, δεν έχουν σχέση με την ύλη και τις εκδηλώσεις της φύσης!

   Πιστεύω πως μόνον από την κατανόηση του κόσμου σε όλες τις πολυάριθμες πλευρές του, αναλυτική και ολιστική, μαθηματική και ποιητική, μέσα από δυνάμεις και σωματίδια, όπως και μέσα από το καλό και το κακό, θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε τους εαυτούς μας, να αποκτήσουμε την αυτογνωσία, και το νόημα της κοσμικής δημιουργίας, του Σύμπαντος που είναι και το “κοσμικό μας σπίτι”. Τότε θ’ αποκτήσουμε εμπειρικά τη γνώση, θα ενστερνιστούμε, πως το Σύμπαν, ο κόσμος είμαστε εμείς και με θαυμασμό θα πούμε: « Είμαι ένα με τον Κόσμο και η καρδιά μου είναι η καρδιά του Κόσμου ».  

  Ίσως, στα σχετικά με το “ανθρωπικό αξίωμα”, να διακρίνετε στοιχεία μεταφυσικά, ή και ενδόμυχες ανθρώπινες επιθυμίες. Αποτελεί ένα στοιχείο ηθικής δικαίωσης του ανθρώπου, καθώς τον ανασύρει από την ασημαντότητα και τον τοποθετεί σε περίοπτη θέση. Παύει ο άνθρωπος να είναι το ασήμαντο πλάσμα της Δημιουργίας, το αμαρτωλό, ο ‘‘δούλος του Θεού’’, και γίνεται ο ‘‘συμμέτοχος’’ στη Δημιουργία, ο υιός του Θεού, έστω ο ‘‘άσωτος’’, παίρνοντας τη θέση που του αρμόζει δίπλα στο Δημιουργό, βοηθώντας Τον, όπως λέει κι ένα μυστικιστικό κείμενο, στην « ακατάπαυστη προσπάθειά Του για να υπάρχει….», γιατί είναι πλασμένος « κατ’ εικόνα Του » και τείνει να γίνει « και καθ’ ομοίωσή Του ».