Αποκριάτικα έθιμα και συμβολισμοί

Από τον Πολιτικό Μηχανικό Θεόδωρο Κ. Παπαιωάννου

Η σημερινή ημέρα κορύφωσης και ολοκλήρωσης των αποκριάτικων εκδηλώσεων σε όλη την Ελλάδα, επιβάλλει να κάνω μια παρένθεση και να αφήσω το προσφιλές μου «σπορ»της πολιτικής ανάλυσης. Αναγνωρίζοντας τις γνωστικές μου ελλείψεις στον καρναβαλικό τομέα, αφού πρώτα ζητήσω την επιείκειά σας για πιθανές αστοχίες, θα τολμήσω στη συνέχεια να κατευθύνω προς το σημερινό γεγονός την πέννα μου. Παρά το ότι αισθάνομαι δυσκίνητο και απρόθυμο το χέρι μου από το βάρος και την απαισιοδοξία που προκαλεί η διεθνής αλλά και εγχώρια πολυεπίπεδη κρίση. Αισθάνομαι όμως ότι πρέπει να το προσπαθήσω γιατί ακόμη και στη δύσκολη αυτή εποχή δεν πρέπει να μας εγκαταλείπει η ελπίδα. Κατά τους Κινέζους άλλωστε κρίση και ευκαιρία έχουν το ίδιο ιδεόγραμμα.
Οι απόκριες συνδέονται με τον κύκλο του Πάσχα που γιορτάζεται σύμφωνα με απόφαση της Α’ Οικουμενικής Συνόδου το 325 μ.Χ., την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας. Στα χρόνια της Α’ Οικουμενικής Συνόδου, δηλαδή τον 4ο αιώνα μ.Χ., ορίστηκε επίσης μια πένθιμη περίοδος σαράντα ημερών πριν από το Πάσχα, η μεγάλη σαρακοστή, η οποία αρχίζει από την Καθαρή Δευτέρα. Μια μικρότερη περίοδος τριών εβδομάδων αποτελεί το μεταβατικό στάδιο, την προετοιμασία, κατά κάποιο τρόπο, των πιστών για τη σαρακοστή και είναι η περίοδος των Απόκρεω. Σε αυτή την περίοδο συγκεντρώθηκαν, μετά την επικράτηση και εδραίωση του χριστιανισμού - τον 4ο αιώνα - όλα τα ειδωλολατρικά, τα παγανιστικά εκείνα έθιμα που τελούνταν, κατά παράδοση στις χώρες της παλιά ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στο τέλος του χειμώνα και στην αρχή της άνοιξης. Τα έθιμα αυτά, που η προέλευσή τους χάνεται στα βάθη των αιώνων, έφτασαν μέχρι τα νεώτερα χρόνια με δυο πολύ έντονα χαρακτηριστικά. Πρώτον μια ερωτική, σεξουαλική ελευθεριότητα που εκφράζεται με λόγια (σατιρικά τραγούδια κ.λπ.), αλλά και με πράξεις (σχήματα μιμητικά κ.ά.). Δεύτερον με τις μεταμφιέσεις, μεμονωμένες, με εξωτερικές επιδράσεις όπως από την ιταλική Comedia dell’ arte, αλλά και άλλες προσαρμογές στην επικαιρότητα. Οι ατομικές μεταμφιέσεις ήταν συνήθως αστικές συνήθειες, ενώ στα χωριά είχαμε συλλογικές μεταμφιέσεις, ομάδες μεταμφιεσμένων που έπαιζαν ρόλους σε δρώμενα, δραματικές παραστάσεις - στις οποίες σήμερα θα επικεντρωθώ παρακάτω.

Σήμερα θα αναφερθώ και θα σχολιάσω με αυτή την ευκαιρία μερικούς εθιμικούς συμβολισμούς της. Ένα από τα πολύ γνωστά έθιμα σε όλους μας, είναι τα μασκαρέματα που έχουν την καταγωγή στα δικά μας Διονύσια ή στα Στουρνάλια των Ρωμαίων. Το έθιμο αυτό διατηρείται ακόμη ζωντανό στο πέρασμα του χρόνου, γιατί πολλά έθιμα λησμονηθεί ή έχουν αλλάξει μορφή σύμφωνα με τη σημερινή πραγματικότητα. Τα μασκαρέματα όμως επιβιώνουν, ιδιαίτερα στον παιδόκοσμο που τα απολαμβάνει με όλη του την παιδική αθωότητα και αυθορμησία. Έτσι αποτελούν μία ευχάριστη και χαρούμενη νότα μέσα στην πεζή καθημερινότητα των μεγάλων, την γεμάτη προβλήματα και ανησυχίες…

Τα έθιμα μας βέβαια δεν είναι άσχετα από τη ζωή του λαού μας. Αντίθετα συνδέονται άρρηκτα μ’ αυτήν και ειδικότερα με τις δύο ισχυρότατες δυνάμεις που διέπουν τον άνθρωπο. Δηλαδή με τη διατήρηση της ζωής και τη διαιώνιση του είδους υπάρχουν βέβαια και άλλα έθιμα, αλλά κυρίως αυτά που αναφέρονται στις δύο αυτές περιπτώσεις. Έτσι στις λαϊκές εκδηλώσεις βλέπουμε τους ανθρώπους μας να θέλουν να εξευμενίσουν τη γη για να αυξηθεί η παραγωγή τους από την οποία θέλουν να ζήσουν. Παράλληλα στρέφονται προς το γάμο και τον έρωτα για να εξασφαλίσουν τη διαιώνιση του είδους. Κυρίως όμως οι απόκριες έχουν σχέση με την παραγωγή, με τις σοδειές και γενικά με την εξασφάλιση της ζωής. Γι’ αυτό γιορτάζονται την εποχή που φεύγει ο γερο-χειμώνας και πλησιάζει η ανθοστόλιστη άνοιξη. Ο χειμώνας είναι η νεκρή φύση, ο θάνατος και οι γιορτινές αποκριάτικες μέρες ο προάγγελος της πολυπόθητης άνοιξης που θα φανεί σύντομα.

Σε πολλά μέρη της Ελλάδος μας υπάρχουν έθιμα που απεικονίζουν την εικόνα της ταφής του χειμώνα. Σε ένα χωριό της Κρήτης αυτές τις μέρες κηδεύουν μια μαυροφορεμένη κούκλα που σημαίνει το τέλος του χειμώνα. Σε χωριά της Θράκης βάζουν το ζυγό σε δύο νέους και με ένα εικονικό αλέτρι οργώνουν την πλατεία του χωριού, δείγμα ότι αρχίζουν οι γεωργικές δουλειές με τον ερχομό της άνοιξης. Σε χωριά της πατρίδας μας γίνεται αναπαράσταση του παραδοσιακού γάμου που σχετίζεται με τις γιορτές της αποκριάς. Ντύνουν ένα γαμπρό και μια νύφη και ξεκινούν ένα γαμήλιο γλέντι και εδώ προσιδιάζει το δικό μας «Φλάμπουρο της Τιμής». Σε πολλά μέρη στο τέλος του γλεντιού ξαπλώνει ένα άντρας και παριστάνει τον πεθαμένο. Ξαφνικά ο νεκρός ανασταίνεται και επικρατεί μια ατμόσφαιρα γενικής ευφορίας, όπως νομίζω στον «Βλάχικο Γάμο» της Θήβας. Η ανάσταση βέβαια του νεκρού συμβολίζει την ανάσταση της φύσης και την επερχόμενη ανοιξιάτικη χαρά. Γιορτάζει όλη η φύση και μαζί της όλα τα πλάσματά της. Με τη βοήθεια του κρασιού και του φαγητού επιδεικνύεται το σατιρικό παραδοσιακό πνεύμα του Έλληνα, πληθαίνουν τα ερωτοπόνηρα πειράγματα και η αθυροστομία, εκδηλώνεται αποκαλυπτική. Ακούγονται με ανεκτικότητα τα πάντα, πράγμα αδιανόητο πριν ή μετά αυτή την χρονική περίοδο. Ο χρόνος και ο τόπος της ημέρας (ανοιξιάτικο ύπαιθρο) μαζί με την ψυχολογία της ερχόμενης απαγόρευσης τα επιτρέπουν όλα. Η εκκλησία μας ανέρχεται στις ελευθεριότητες, βέβαιη πως ο «άσωτος υιός» θα επιστρέψει, αφού στη Σαρακοστή και ως την Ανάσταση θα είναι συχνότερο το εκκλησίασμα στις Ακολουθίες. Σκοπός όλων αυτών των εθίμων ήταν η γενική γονιμοποίηση - ανθρώπων, φυτεμάτων, κοπαδιών. Στις παραστάσεις υπολανθάνει η ελπιδοφόρα γονιμοποίηση της γης - η καλή μελλοντική σοδειά - αλλά αυτές παλιότερα βοηθούσαν μύηση των νεώτερων γενεών στα μυστικά της φωτεινής επαφής για το καλό της τεκνογονίας. Όμως μέσα σε όλες αυτές τις αναπαραστάσεις παρατηρούμε ότι παρεμβάλλεται το κωμικό στοιχείο - το δρώμενο γίνεται ευτελές - κι αυτό για να αποφύγουν «το κακό μάτι», τα βλαπτικά πνεύματα της φύσης και των ανθρώπων που ξεγελιούνται με τη σάτιρα ή το μασκάρεμα. Η ζωή ξεπετιέται αυτή την εποχή που πλησιάζει η άνοιξη ακράτητη και θα μας πλημμυρίσει με καινούργιες δυνάμεις. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να χαρούμε αυτές τις ώρες και ας ελπίζουμε σε ένα καλύτερο αύριο.

Χρόνια Πολλά