Τα σύμβολα του Πάθους και της Ανάστασης

Από την Χαρίκλεια Παπαϊωάννου,  Μηχανικό Αντιρρυπαντικής Τεχνολογίας 

O θυσιαστικός θάνατος και η Ανάσταση του Ιησού Χριστού, το Πάσχα, είναι η σπουδαιότερη γιορτή του εκκλησιαστικού χριστιανικού έτους. Στην ιστορία της κατάνυξης και του εορτασμού συνοδεύεται από θρησκευτικές τελετουργίες αλλά και πολλά έθιμα που αποτελούν σημαντικά σύμβολα λαογραφίας. Παρακάτω ιστορικά στοιχεία του εορτασμού του Χριστιανικού Πάσχα ερμηνεύουν καθιερωμένες πράξεις που τηρούνται τις ημέρες αυτές από τους πιστούς με ευλάβεια.

* Οι τομές του αρχαίου ελληνικού, του ιουδαϊκού και του χριστιανικού πολιτισμού: Το Πάσχα τού 33 μ.Χ. οι Εβραίοι γιόρταζαν τη διάβαση, το πέρασμα των προγόνων τους από την Ερυθρά Θάλασσα και τη σωτηρία από τις στρατιές των Φαραώ. Η Σταύρωση όμως και η Ανάσταση του Χριστού την ίδια ακριβώς περίοδο σήμανε τη διάβαση του ανθρωπίνου γένους εκ του θανάτου στη ζωή. Το Πάσχα για τους ορθόδοξους χριστιανούς είναι η μεγαλύτερη, η πιο σημαντική γιορτή του λειτουργικού έτους. Η νίκη του Θεανθρώπου επί του θανάτου είναι η βασικότερη παράμετρος της ορθόδοξης θεολογίας. Για τους ελληνόφωνους ορθοδόξους ο εορτασμός είναι ακόμη πιο λαμπρός αφού στα 400 χρόνια σκλαβιάς επιτρεπόταν στους ραγιάδες Έλληνες να χτυπούν τις καμπάνες και να εορτάζουν την Ανάσταση του Χριστού. Για τους ίδιους η γιορτή είχε και εθνεγερτικό χαρακτήρα αφού ήλπιζαν ότι ο Χριστός που ανέστη εκ νεκρών και καταπάτησε με τον θάνατό Του τον θάνατο ­ «θανάτω θάνατον πατήσας» ­ θα αναστήσει το γένος από τον ζυγό της σκλαβιάς. Η αναγέννηση της φύσης, με τα λουλούδια που ανθίζουν και τα πουλιά που κελαηδούν τον ερχομό της άνοιξης, συμπίπτει χρονικά με το ανάκρουσμα της ελπίδας. Μια σειρά ιστορικά γεγονότα, πνευματικές εμπειρίες, έθιμα και κυρίως το «πάντρεμα» τριών διαφορετικών πολιτισμών, του αρχαίου ελληνικού, του ιουδαϊκού και του χριστιανικού, αναβιώνουν και κυριαρχούν τις άγιες ημέρες που διανύουμε. Φως, λαμπάδες, κόκκινα αβγά και αρνί στη σούβλα καθώς και στεφάνια που τοποθετούνται στον Σταυρό του Κυρίου είναι μερικά από τα έθιμα τα οποία διασώζονται ως τις ημέρες μας. Οι συμβολισμοί ωστόσο και οι αρχικές σημασίες δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά.

* Οι λαμπάδες της Λαμπρής: Στις ημέρες μας μια σειρά λαμπάδες διακοσμούνται από ομοιώματα τηλεοπτικών ηρώων και κινουμένων σχεδίων. Η λαμπάδα όμως και το κερί που καίει συμβολίζουν την Ανάσταση του Χριστού, γι' αυτό και στα πρώτα χριστιανικά χρόνια αλλά και ως τις ημέρες μας η παράδοση αλλά και ο συμβολισμός υπαγορεύουν η λαμπάδα που κρατά στα χέρια του ο κάθε χριστιανός να προέρχεται από καθαρό κερί και σε καμία περίπτωση από παραφίνες. Το έθιμο συναντάται και στην αρχαία Ελλάδα. Την παραμονή του γάμου οι αρχαίοι Έλληνες έστηναν γλέντι στο σπίτι του γαμπρού και άναβαν κεριά για να τονιστεί η λαμπρότητα του γεγονότος. Στον χριστιανικό κόσμο Νυμφίος είναι ο Χριστός και έρχεται εν τω μέσω της νυκτός και όσοι τον περιμένουν για να τον δεχθούν πρέπει να έχουν αναμμένη τη λαμπάδα την «εξ αρετών». Ζητάμε από τον Χριστό να μας φωτίσει με το φως της θεογνωσίας, επειδή Αυτός είναι ο φωτισμός των ψυχών και των σωμάτων μας. Αυτόν τον φωτισμό τον Χριστό συμβολίζει το φως των λαμπάδων, των καντηλιών, των Λύχνων που χρησιμοποιούμε στη Θ. Λειτουργία και τις άλλες ιερές ακολουθίες. Η χρήση φωτισμού στη Λατρεία γενικώς, ήταν εντολή του Θεού προς τον Μωυσή. Η χρήση, του φωτισμού στη Θ. Λειτουργία αρχίζει στους Αποστολικούς χρόνους (187). Στην ευχαριστιακή σύναξη ο Κύριος έρχεται ως Νυμφίος εν τω μέσω της νυκτός. Ο ίδιος μας έδωσε εντολή να τον περιμένουμε με αναμμένα Λυχνάρια.

* Τα κόκκινα αυγά: Όταν πέρασε το Σάββατο, η Μαρία η Μαγδαληνή, η Μαρία του Ιακώβου και η Σαλώμη επισκέφθηκαν τον Τάφο του Χριστού. Σύμφωνα με έναν θρύλο, μετέφεραν στα χέρια τους τρία αυγά προκειμένου, όπως η εβραϊκή παράδοση απαιτεί, να έχει τη δυνατότητα ο νεκρός ­ του οποίου η ψυχή πλανιόταν ­ να φάει. Τη στιγμή που ο Χριστός αποκαλύφθηκε στις τρεις γυναίκες, αυτές Του ζήτησαν να μετατρέψει τα άσπρα αβγά σε κόκκινα για να αποδείξει ότι είναι ο δάσκαλός τους. Και αυτό έγινε... Για τους θεολόγους το κόκκινο συμβολίζει το αίμα που χύθηκε. Το αυγό περικλείει τη ζωή και το πατροπαράδοτο τσούγκρισμα είναι οι ταφόπλακες που άνοιξαν με την Ανάσταση. Ακόμη και στη σημερινή εποχή οι ορθόδοξοι στη Ρωσία αφήνουν στο μνήμα των συγγενών τους κόκκινα αβγά και δεν σταμάτησαν να το πράττουν ακόμη και την εποχή των Σοβιέτ.

* Το ψητό αρνί: Πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα έθιμα. Έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα. Σαράντα ημέρες μετά τον θάνατο των συγγενών τους οι αρχαίοι Έλληνες μαγείρευαν δίπλα από τον τάφο καθώς πίστευαν ότι στη μακαριά του νεκρού μετέχει και ο ίδιος. Οι αρχαίοι Έλληνες έψηναν αρνιά σε εστίες, έπιναν κρασί και χόρευαν. Στην ιουδαϊκή λατρεία το αρνί είναι το εξιλαστήριο θύμα, έτσι και ο Χριστός στα χείλη του Ιωάννη του Προδρόμου ονομάστηκε ο «αμνός ο αίρων την αμαρτία του κόσμου». Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι κλέφτες και αρματολοί, όταν δεν είχαν πόλεμο, σούβλιζαν τα αρνιά τηρώντας το αρχαιοελληνικό έθιμο και πιστεύοντας ότι ο αναστημένος Χριστός θα χαρίσει και την ανάσταση στο σταυρωμένο γένος. Στις ημέρες μας τα έθιμα της Τουρκοκρατίας μαζί με τον γενικό ξεσηκωμό του '21 αναβιώνουν το Μεγάλο Σάββατο και σε πολλές περιοχές της χώρας μας η κατάργηση του θανάτου για όλο το ανθρώπινο γένος και της μετοχής στην αιώνια ζωή επισκιάζεται από την πυρίτιδα, τις κροτίδες και τις αναπαραστάσεις γεγονότων της εθνεγερσίας που χάρισε την ελευθερία στους υπόδουλους Έλληνες.

* Η ευχή «Καλή Ανάσταση»: Πρόκειται για την πιο διαδεδομένη ευχή που χρησιμοποιούν μόνο οι ελληνόφωνοι ορθόδοξοι, χωρίς ωστόσο να αναζητούν το ουσιαστικό της περιεχόμενο. Στις ημέρες μας αυτή η ευχή περισσότερο μοιάζει να σημαίνει καλό εορτασμό. Στην ουσία όμως στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η ευχή αυτή ήταν ιδιαίτερα φορτισμένη και σήμαινε τον ερχομό της ώρας για την ανάσταση του γένους, δηλαδή την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.

* Η καταγωγή του Πάσχα: Πρόκειται για την εξελληνισμένη μορφή της εβραϊκής λέξης pesaska, η οποία σημαίνει πέρασμα ή διάβαση των Ιουδαίων από την Ερυθρά Θάλασσα. Δεν προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «πάσχω» όπως πολλοί πιστεύουν. Σύμφωνα με το βιβλίο του καθηγητή κ. Αλκιβιάδη Καλύβα. Η Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα στην Ελληνορθόδοξη Εκκλησία, κατά τον 2ο αιώνα οι εκκλησίες της Μ. Ασίας συνέδεαν τον εορτασμό του Πάσχα πάνω απ' όλα με το πάθος και τον θάνατο του Χριστού παρά με την ανάστασή Του. Γι' αυτόν τον λόγο τελούσαν το Πάσχα τη 14η του μηνός Νισάν, δηλαδή την ημέρα κατά την οποία ο Χριστός σταυρώθηκε. Το Πάσχα όμως μνημονεύει την ανάσταση του Κυρίου, είναι η αρχαιότερη, η πιο σεβάσμια και εξέχουσα εορτή της Εκκλησίας. Είναι η μεγαλύτερη χριστιανική πανήγυρης, το κέντρο και η καρδιά του λειτουργικού έτους. Τα πάθη του Ιησού, ο θάνατος και η Ανάστασή Του αποτελούν την ουσία του λυτρωτικού έργου του. Οι χριστιανοί με ποικίλους τρόπους προετοιμάζονται για τον μεγάλο εορτασμό, ο υμνογράφος όμως της Εκκλησίας υπογραμμίζει μία και μοναδική προϋπόθεση: «Συγχωρήσωμεν πάντα τη Αναστάσει και ούτω βοήσωμεν. Χριστός Ανέστη εκ νεκρών».

* Τα στεφάνια: Οι χριστιανοί εναποθέτουν στον Σταυρό του μαρτυρίου στεφάνια. Πρόκειται για την αναπαράσταση του ακάνθινου στεφάνου που έβαλαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες στο κεφάλι του Κυρίου για να τον εμπαίξουν αφού τον θεωρούσαν ανήμπορο βασιλέα. Για τους πιστούς το ακάνθινο στεφάνι μεταβάλλεται σε μυροβόλο. Αποτελείται από λουλούδια της άνοιξης η οποία μεταφέρει χαρμόσυνα μηνύματα για την παρέλευση του χειμώνα και το ζωντάνεμα της φύσης.

* Το Αγιο Φως: Οι πιστοί των πρώτων χριστιανικών χρόνων άναβαν λαμπάδες κάθε βράδυ αλλά και το πρωί για να εξυμνείται ο Χριστός ο οποίος είναι «φως ιλαρόν».

* Tο άναμμα της λαμπάδας: Το άναμμα της λαμπάδας της Αναστάσεως με το Άγιο Φως διασώζει δύο κυρίως παραδόσεις. Και οι δύο είναι καθαρά χριστιανικές. Πρόκειται, πρώτον, για το άναμμα της κανδήλας στην Ακολουθία του Εσπερινού και, δεύτερον, για το άναμμα της καινούργιας φλόγας που άναβε μόνο τις ημέρες του Πάσχα. Στη διάρκεια του 10ου και του 11ου αιώνα πίστευαν ότι το φως «παράγεται» με θαυματουργικό τρόπο. Στον Καθεδρικό Ναό της Ιερουσαλήμ την ίδια περίοδο ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων άρχισε να εισέρχεται στον Πανάγιο Τάφο και αφού προσευχόταν έδινε στον αρχιδιάκονό του το Φως ο οποίος με τη σειρά του το προσέφερε στον λαό. Γι' αυτό και ακόμη στις ημέρες μας το Φως από τον Πανάγιο Τάφο μεταφέρεται στις άλλες ορθόδοξες εκκλησίες. Στους χιλιάδες ορθόδοξους ναούς που υπάρχουν σήμερα σε ολόκληρη την υφήλιο οι ιερείς παίρνουν το Φως από την «ακοίμητη κανδήλα» η οποία βρίσκεται πάνω στην Αγία Τράπεζα του ναού τους και συμβολίζει τον Τάφο του Κυρίου. Την ώρα που οι ιερείς ψέλνουν το «Δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός και δοξάσατε Χριστόν τον αναστάντα εκ νεκρών» μεταφέρουν στους πιστούς το χαρμόσυνο μήνυμα ότι ο Χριστός φέρνει στον κόσμο το δώρο του Φωτός και της ατελεύτητης ζωής. Επισημαίνουν ότι ο Κύριος, ο νικητής του θανάτου και όλων των εναντίον δυνάμεων που βασάνιζαν την ανθρωπότητα και την κρατούσαν αιχμάλωτη, διώχνει το σκοτάδι.